ئەریڤان نەعمان
جۆرج ئۆروێڵ ناوی ڕاستەقینەی ئێریک ئارسەر بلێر، ڕۆماننووس و وتارنووس و ڕۆژنامەنووس و ڕەخنەگرێکی ئینگلیزی بوو. ئۆروێڵ لە ئەدەبیاتی دیستۆپیایی ڕۆمانی نوسیوە.[1]
ئۆروێڵ زیاتر بەدوو ڕۆمانی دیستۆپیایی ناسراوە بە ناوەکانی "مەزارای ئاژەڵان یا کێڵەگەی ئاژەڵان" کەلەساڵی (١٩٤٥) نوسراوە. ڕۆمانەکی دی ئۆروێڵ "1984" کە لە (١٩٤٩) نوسراوە ئەم ڕۆمانە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر ئەدەبیاتی مۆدێرن و کولتووری باو هەبووە.
ئۆروێڵ لە ٢٥ی حوزەیرانی ١٩٠٣ لە شاری مۆتیهاری لە هیندستان لەدایک بووە، کە ئەوکات بەشێک بووە لە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا. لە تەمەنێکی گەنجیدا لەگەڵ خێزانەکەی ڕوویان لە ئینگلتەرا کردووە و لەوێش لە قوتابخانە خوێندوویەتی. دوای تەواوکردنی خوێندنەکەی، ئۆروێڵ پەیوەندی بە پۆلیسی ئیمپراتۆری هیندستانەوە کرد لە بۆرما، بەهۆی ئەوەی ئۆروێڵ دژە ئیمپریالیزم[2] بوو، نەی دەتوانی لەنێو هەمان سیستەم کار بکات، بۆیە پێنج ساڵ لەوێ کار دەکات و دواتر دەست لەکار دەکێشێتەوە.
ئۆروێڵ لە کۆتاییەکانی بیستەکان و سەرەتای سییەکانی سەدەی ڕابردوودا دەستی کرد بە جێگیرکردنی خۆی وەک نووسەرێک وەردەر دەکەوێت و لەبوارەکانی ڕۆژنامەنووس و وتارنووس و ڕۆماننووس کاری دەکرد. ناوی قەڵەم و نازناوی جۆرج ئۆروێڵی وەرگرتووە بۆ پاراستنی ناوبانگی خێزانەکەی، بەو پێیەی هەندێک لە بەرهەمە سەرەتاییەکانی ڕەخنەیان لە حکومەتی بەریتانیا و سیستەمی چینایەتی گرتبوو.
یەکەم سەرکەوتنی گەورەی ئەدەبی ئۆروێڵ بە بڵاوکردنەوەی ڕۆمانی "خوارەوە و دەرەوە لە پاریس و لەندەن" (١٩٣٣) بوو، کە سوودی لە ئەزموونەکانی ژیانی لە نێو چینی کرێکار لە هەردوو شارەکەدا وەرگرتووە. دواتر ڕۆمانی "ڕۆژانی بۆرما" (١٩٣٤) بەرپێنوسی ئۆرێوڵ ، ڕۆمانێکە کە لە بۆرمای کۆلۆنیالیزمدا ڕوودەدات و ڕەنگدانەوەی بێهیوایی ئەو بوو لە ئیمپریالیزم. لە ساڵی ١٩٣٧ ئۆروێڵ گەشتێکی بۆ ئیسپانیا کرد بۆ ڕاپۆرتکردن لەسەر شەڕی ناوخۆی ئیسپانیا و شەڕکردن لەگەڵ هێزە فاشیستەکان. ئەزموونەکانی لە کاتی جەنگدا ئیلهامبەخش بوون بۆ بەرهەمی داهاتووی بە ناوی "ڕێزگرتن لە کەتەلۆنیا" (١٩٣٨) کە بیرەوەرییەکانی سەردەمی سەربازێک بوو لە ململانێکاندا.
لە جەنگی جیهانی دووەمدا ئۆروێڵ لە بی بی سی و ڕۆژنامەی ئۆبزێرڤەر کاری کردووە وە شرۆڤەی جەنگی بەرهەمهێناوە. لە ساڵی ١٩٤٥دا یەکێک لەبەرهەمە هەرە دانسقەکانی بڵاو دەکاتەوە بەناوی "مەزرای ئاژەڵان یا کێڵگەی ئاژەڵان"ی بڵاوکردەوە. ڕۆمانەکە سەرکەوتنێکی بازرگانی و ڕەخنەیی بوو و ناوبانگی ئۆروێڵی وەک کەسایەتییەکی پێشەنگی ئەدەبی چەسپاند.
ناساندن و ڕانانی مەزرای ئاژەڵان
"کێڵگەی/مەزرای ئاژەڵان"
نمایشتەیەکی سیاسییە لەلایەن جۆرج ئۆروێڵەوە نووسراوە و لە ساڵی ١٩٤٥دا بڵاوکراوەتەوە، چیرۆکەکەی لەسەر کێڵگەیەک دادەنرێت کە ئاژەڵەکان یاخیبوون و ڕاپەڕین لە خاوەنە مرۆڤەکەیان، کۆمەڵگەی خۆبەڕێوەبەری خۆیان دادەمەزرێنن. بە سەرۆکایەتی بەرازەکان بەتایبەتی ناپلیۆن و تۆپەڵە بەفر، ئاژەڵەکان پێکەوە کاردەکەن بۆ دروستکردنی دیدێکی یۆتۆپیایی بۆ یەکسانی و ئازادی. بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا بەرازەکان دەست دەکەن بە دەستکاریکردن و ئیستغلالکردنی ئاژەڵەکانی دیکە بۆ بەرژەوەندی خۆیان و وردە وردە بنەماکانی شۆڕش دەشێوێنن وەک لەسەرەتای ڕۆمانەکە بەدی دەکرێ هەمووان لەسەر بەنگی زەرەوە دەڵێن؛چوارپێ باشە دوو پێ خراپە،
بەڵام بەتێپەڕ بوونی کات ئەم دەستەواژەیە لەلایەن دەستەی شۆڕشەوە دەگۆڕێ بۆ چوار پێ باشە دوو پێ باشترە".
ئۆروێڵ لە ڕێگەی کارەکتەر و ڕووداوەکانی ناو چیرۆکەکەوە بەدواداچوون بۆ سروشتی گەندەڵکەری دەسەڵات و مەترسییەکانی تۆتالیتاریزم و شێوازی دەستکاریکردن و کۆنترۆڵکردنی تاک و کۆمەڵگاکان دەکات بەتێپەڕ بوونی کات و مانەوەی دەسەڵات داری بێبنەماو پرنسیپ،
ئۆروێڵ کۆمەڵێ کارەکتەر بەکاردەهێنێت بۆ وێناکردنی ڕووداوەکانی شۆڕشی ئۆکتۆبەری 1917 ڕووسیا بە شێوەیەکی تەنزئامێز، ئاژەڵەکان بەکاردەهێنێت بۆ نوێنەرایەتیکردنی کەسایەتییە سیاسییە سەرەکییەکان و گروپەکان. ڕۆمانەکە بە ڕووخاندنی ئاژەڵە ستەمکارەکانی کێڵگەی مانۆر دەست پێدەکات کە خاوەنەکەی جۆنسە کارەکتەری جۆنس کارەکتەرێکە هێمای چینی دەسەڵاتداری ستەمکار و کەمتەرخەم، نوێنەرایەتی ڕژێمی تزارە لە ڕووسیای پێشوو، سەرخۆشی و ناکارامەیی و خراپ مامەڵەکردنی لەگەڵ ئاژەڵەکان، ڕەنگدانەوەی ئەو ئیستغلال و خراپەکارییەن کە چینی کرێکار لە ژێر دەسەڵاتی ستەمکاردا ڕووبەڕووی دەبێتەوە.
ڕووخانی جۆنس و دەرکردنی لە کێڵگەکە، سەرکەوتنی سەرەتایی شۆڕش و هیوای داهاتوویەکی باشترە. بەڵام بە دووبارە گەڕانەوەی مرۆڤ لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا دەشێ وەک سروشتێکی خولگەی دەسەڵات و توانای دووبارەبوونەوەی مێژوو سەیری بکەین. جۆنس ئیلهامبەخشە لە ئایدیاڵە شۆڕشگێڕییەکانی ئۆڵد مەیجر کە بەرازێکی ژیر و ڕێزدار کە هێمای کارل مارکس و ڤلادیمێر لینین، مەیجر نوێنەرایەتی ئیلهام و کاتالیست دەکات بۆ یاخیبوون لە مەزرای ئاژەڵانەکە وەک نمایندەیەکی بۆ کارل مارکس و لینین، دیدگای مەیجر بۆ کۆمەڵگایەکی بێ چینایەتی کە لەسەر بنەمای یەکسانی و هاوکاری دامەزراوە، وەک بناغەیەک بۆ "ئاژەڵگەرایی" کاردەکات، چەوسانەوەی چینی کرێکار لەلایەن نوخبەی دەسەڵاتدار و پێویستی شۆڕشەوە دەنگدانەوەی لەگەڵ ئاژەڵەکانی دیکەدا هەیە و بووە هۆی ڕووخاندنی جۆنز و دامەزراندنی کێڵگەی ئاژەڵان. بەڵام ئایدیالیزمی مەیجر بە خێرایی لەلایەن بەرازە برسیەکانی دەسەڵاتەوە دەشێوێنرێن و دەستکاری دەکرێن و زەمینە بۆ گەندەڵی شۆڕش دادەنێن. ئاژەڵەکان هێزی خۆیان لە کۆمەڵگایەکی سۆسیالیستی دادەمەزرێنن کە لەسەر بنەمای بنەماکانی یەکسانی و هاوکاری دامەزراوە.سەرەتا کێڵگەکە لە ژێر سەرکردایەتی بەرازەکاندا گەشە دەکات، کە نوێنەرایەتی بەلشەفیکەکان و سەرهەڵدانی حزبی شیوعی دەکەن.
تۆپەڵە بەفر
نوێنەرایەتی لیۆن ترۆتسکی دەکات، بە بەراورد بە ناپلیۆن سەرکردەیەکی ئایدیالیستتر[3] و ڕۆشنبیرترە، ئەو کۆمەڵگایەک پێشبینی دەکات کە لەسەر بنەمای پەروەردە و داهێنان و بڕیاردانی بەکۆمەڵ بێت و بنەماکانی سۆسیالیزم و پێشکەوتن بەرجەستە بکات. دیدگای ستراتیژی تۆپەڵە بەفر بۆ ئاسنگەری با و جەختکردنەوە لەسەر بەهێزکردنی ئاژەڵان، ڕەنگدانەوەی پابەندبوونیەتی بە باشترکردنی کێڵگەکە و بەرزکردنەوەی ئاژەڵەکان. بەڵام دیدگای سنۆبۆڵ لە کۆتاییدا سێبەری دڕندەیی و پڕوپاگەندەی ناپلیۆن دادەنرێت و دەبێتە هۆی دەربەدەری و پەراوێزخستنی. چارەنووسی تۆپەڵە بەفر وەک حیکایەتێکی وریایی سەبارەت بە ئایدیالیزم و خەبات دژی هێزە پاوانخوازەکان کاردەکات. تۆپەڵە بەفر بەرازێکە کە ئاوێنەیەکی ئایدیاڵەکانی ترۆتسکییە لە ڕۆمانەکە بانگەشە بۆ پەروەردە و پلاندانان و داهێنان دەکات.
بەڵام ناپلیۆنی برسی لەڕۆمانەکەدا فیگەری جۆزێف ستالین بەرجەستە دەکات، کە هێمای سەرهەڵدانی دیکتاتۆرێکە کە لە ڕێگەی دەستکاریکردن و پڕوپاگەندە و توندوتیژیەوە دەسەڵات چەسپاندووە. لە سەرەتادا ناپلیۆن خۆی وەک هەڤاڵێک بۆ تۆپەڵە بەفر و سەرکردەیەکی پابەند بە بنەماکانی ئاژەڵگەرایی نیشان دەدات. بەڵام تینوێتی دەسەڵات و کۆنترۆڵکردنی زیاتر دەردەکەوێت کاتێک دەستکاری ئاژەڵەکانی دیکە دەکات و دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرێت و حوکمڕانییەکی تیرۆر لە کێڵگەکەدا دادەمەزرێنێت. خیانەتی ناپلیۆن لە ئایدیاڵەکانی شۆڕش تیشک دەخاتە سەر کاریگەریی گەندەڵکەری دەسەڵات و مەترسییەکانی دەسەڵاتی کۆنترۆڵنەکراو. هەر زوو دەستکاری دۆخەکە دەکات.
وردە وردە ئامانجە شۆڕشگێڕییە ڕەسەنەکانی ئاژەڵەکان گەندەڵ دەبن، چونکە بەرازەکان دەست دەکەن بە وەرگرتنی ڕەفتارە ستەمکارەکانی ئاغا مرۆڤەکانی پێشوویان. حەوت ڕێساکە ئاژەڵگەرایی کە لە سەرەتادا یەکسانی و هاودەنگی بەرەوپێش دەبەن کە هەر حەوت یاساکە بەم شێوەی لای خوارەوە دادەڕێژرێت لەسەرەتاوە:
١. هەرچی بە دوو قاچدا بڕوات دوژمنە.
٢. هەرچی بە چوار قاچدا بڕوات یان باڵی هەبێت هاوڕێمانە.
٣. نابێت هیچ ئاژەڵێک جل و بەرگ لەبەر بێ.
٤. نابێت هیچ ئاژەڵێک لەسەر جێگا بخەوێت.
٥. نابێت هیچ ئاژەڵێک مەی بخواتەوە.
٦. هیچ ئاژەڵێک نابێت هیچ ئاژەڵێکی تر بکوژێت.
٧. هەموو ئاژەڵەکان یەکسانن.
بۆیە دواتر وردە وردە گۆڕانکاری و لێکدانەوەیان بۆ دەکرێتەوە بۆ ئەوەی پاساو بۆ زیادبوونی ئیمتیازاتی بەرازەکان و چەوسانەوەی ئاژەڵەکانی دیکە بهێننەوە. پەیوەندیکردن لە ڕێگەی دامەزراندنی سکویلەرەوە دەستکاری دەکرێت، کە بەرازێکی پڕوپاگەندە چییە و ڕاستییەکان دەشێوێنێت و زانیاری هەڵە بڵاودەکاتەوە بۆ پاراستنی دەسەڵاتی بەرازەکان.
پاکتاوکردنی بێ بەزەیانە بۆ تۆپەڵە بەفر و بنیاتنانی شێوەیەک لە دیکتاتۆر لە دەوری ناپلیۆن و دواجار هاوکاری نێوان بەراز و مرۆڤەکان لە دژی ئاژەڵەکانی تر هێمای خیانەتکردنە لە ئایدیالی شۆڕش و سەرهەڵدانی چینێکی نوخبەی گەندەڵ. دیمەنی کۆتایی کە ئاژەڵەکان شاهیدی برایەتی بەراز و مرۆڤن لە ماڵی کێڵگەکەدا، ڕەنگدانەوەی ئەو بێهیوایی و درککردنە کە ڕزگاریخوازی گوماناوی بووەتە هۆی فۆرمێکی نوێی ستەمکاری.
جۆرج ئۆروێڵ لە ڕێگەی "کێڵگەی ئاژەڵانەوە" ڕەخنەیەکی توند لە تۆتالیتاریزم و پاوانخوازی و دەستکاریکردنی دەسەڵات دەخاتە ڕوو. ڕۆمانەکە وەک حیکایەتێکی وریایی کاردەکات سەبارەت بە مەترسییەکانی گەندەڵی سیاسی و چەواشەکردنی ئایدۆلۆژیا و وەرینی ئازادییە تاکەکەسییەکان لە پێناو کۆنترۆڵکردن و هەژموونیدا. پەیوەندی بەردەوامی تەوەرەکانی جەخت لەسەر گرنگی وریایی و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و بەرەنگاربوونەوەی ستەمکاری بە هەر شێوەیەک دەکاتەوە.
من لێرە دەوستم و خوێندنەوە و ڕانانێکی نوێ بۆ ڕۆمانەکە، بۆ تۆی خوێنەر بەجێدەهێڵم. ئەوە ئەرکە لەسەر شانی هەر خوێنەرێک کە بتوانێت شیکاری نوێ دەرهەق بە سەرجەم ئەو ڕۆمانانە بکات کە دیوێکی دی هەیە، هەتاوەکوو هەمووان پێکەوە بە هاوئایدیا و ئایدیای جیاوازەوە، بتوانین کەلێنەکانی کۆمەڵگە پڕ بکەینەوە لەڕێگەی بیرکردنە و تێڕامان لە تەواوی بارودۆخەکانی کۆمەڵگە. لەوانەیە لێرە ئەو پرسە بێتە پێش ئایا بەڕاستی فکر دەتوانێت تەواوی کەلێنەکان پڕ بکاتەوە؟ خوێنەری بەڕێز، زۆر بەسادەیی، فکر زۆر لەسەرخۆیە، پێویستی بە کات و بەردەوامی هەیە؛ هەردووک پێکەوە گەشەدەکەن هەتا جێگیردەبن، بڵاو دەبنەوە و گۆڕان دەکەن... بۆیە هەرگیز چاوەڕێ مەبن گۆڕان کاری لە بیست و چوار کاتژمێر، هەفتەیەک، یان مانگێک و زیاتردا، ڕووبدات. پێکەوە کارکردن و بەردەوامی بەخاڵێکی نوێمان دەگەیەنێت.
[1] ئەدەبیاتی دیستۆپیایی ژانرێکی خەیاڵی نیمچە گەمژانەیە کە بەدواداچوون بۆ لایەنە تاریک و ستەمکارەکانی کۆمەڵگا دەکات، زۆرجار جیهانێکی ئایندە یان بەدیل نیشان دەدات کە حکومەتە ستەمکارەکان، ڕژێمە تۆتالیتارییەکان، یان جۆرەکانی تری کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵ بەسەر ژیانی خەڵکدا زاڵن. بەرهەمە دیستۆپیاییەکان بە شێوەیەکی تایبەت ئەو کۆمەڵگایانە نیشان دەدەن کە بەدەست هەژاریی زۆر، تێکچوونی ژینگە، حوکمڕانی تۆتالیتاری چاودێری سانسۆر و جۆرەکانی تری نادادپەروەری کۆمەڵایەتییەوە دەناڵێنن.
زۆرجار ئەدەبیاتی دیستۆپیایی وەک هۆشدارییەک لەبارەی مەترسییەکانی دەسەڵاتی کۆنترۆڵنەکراو و نەبوونی ئازادییەکانی تاک و دەرئەنجامەکانی خۆڕازیبوونی کۆمەڵگا دەبینرێت. نووسەران ئەم چیرۆکانە بەکاردەهێنن بۆ ڕەخنەگرتن لە ڕەوتە سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی یان تەکنەلۆژییەکانی ئێستا و بۆ تیشک خستنە سەر دەرئەنجامە ئەگەرییەکانی ئەم پێشهاتانە ئەگەر ببرێنە ئەوپەڕی خۆیان.
[2] ئیمپریالیزم بریتییە لە سیاسەتێک کە وڵاتێک هەوڵی درێژکردنەوەی دەسەڵات و کۆنترۆڵ و کاریگەری خۆی بەسەر وڵاتان یان خاکەکانی تردا دەدات لە ڕێگەی چەندین ڕێگەی جیاوازەوە وەک کۆلۆنیالیزم داگیرکردنی سەربازی هەژموونی ئابووری یان هەژموونی کولتووری، بە درێژایی مێژوو هێزێکی بەرچاو بووە، سیاسەت و ئابووری و کۆمەڵگاکانی جیهانی لە قاڵب داوە. بەشێک زلهێزەکانی ئەوروپا وەک ئیسپانیا، پورتوگال، بەریتانیا، فەرەنسا و هۆڵەندا خەریکی پراکتیکی ئیمپریالیستی بەرفراوان بوون بەشێکی زۆری ئەفریقا و ئاسیا و ئەمریکایان کۆلۆنی کردوە، ئەوان هەوڵیان دەدا ئیمپراتۆریەتەکانیان فراوان بکەن و سامانەکانیان زیاد بکەن و باڵادەستی خۆیان لەسەر شانۆی جیهانی دووپات بکەنەوە.
[3] ئایدیالیزم ڕێبازێکس فەلسەفییە کە گریمانە دەکات کە واقیع بە پلەی یەکەم لە سروشتدا دەروونی یان ڕۆحییە، نەک ماددی. ئایدیالیستەکان پێیان وایە کە جیهانی دەوروبەرمان بە عەقڵ و هۆشیاری لە قاڵب دەدرێت و جیهانی فیزیکیش ڕەنگدانەوەی بیرکردنەوە و تێگەیشتنەکانمانە. ئایدیالیزم دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفەی یۆنان یەکێک لەو فەیلەسوفانە ئەفلاتونە کە پێی وابوو جیهانی فیزیکی تەنها سێبەرێکە یان ڕەنگدانەوەی ئەو فۆرمە ئایدیاڵانەیە کە لە کایەی دەرەوەی کایەی خۆماندا بوونیان هەیە.