هەڵوێست ئاژیر
گووتەیەک زۆرجار بە شێوەگەلێگ خۆی بەیان دەکات ئەویش گووتەکەی ئەریستۆیە کە یێژێت "سیاسەت باڵاترین زانستە" گەر بەجۆرێکی دی ئەم گووتەیە فۆرموولا بکەینەوە دەڵێین: "سیاسەت باڵاترین ئەتنی بیرکردنەوەیە." بۆ ساغکردنەوەی گووتەکەمان فەلسەفەی سیاسی یان زانستی سیاسی بیرکردنەوەیەکە کە گاریگەری دەکاتە سەر بیرکردنەوەکانی تر. لە نموونەی پرسی سیاسەتی دەوڵەت ئەمە بەرچاوتر روونتر دەبێت، کە چۆن سیاسەتی دەوڵەت لەسەر پرسی جڤاک بەرز و نزمی هۆشیاری دەئافرێنێت. بە شێوەیەک دەوڵەت دەتوانێت ئاگایی کۆمەڵگە وەک هەویر بشێلێت. سیاسەتی دەوڵەت بە ویستێکی تۆتالیتارانە دەکرێ جۆرێک ئاگامەند بە تاک ببەخشێت، بەڵام کام جۆری ئاگامەندی؟ دەوڵەتی خودان ترس لە خۆ، هەرگیز ئاگایەکی ئازادانە نابەخشێت بە کۆمەڵ. چونکە مەترسییە بۆ سەر یۆتۆپیاکەی خۆی، لەبەر ئەوەی هۆشی ئازاد بەرهەمی ویستی ئازادییە، تاک بە بوونی هۆشی ئازادەوە داوایی ئازادی دەکات. دەوڵەت بە لێدان لەم هۆشە جۆرێک ئاگامەندی ساختە دەئافرێنت. بە واتایەکی دی دەوڵەت ئاگامەندییەک بەرهەم دێنێت کە بیری تاک هەست بە بوونی خۆی بکات، بەڵام لە سنووی یۆتۆپیای حاکمەوە. ئەم ئاگاییە ساختەیە وەک جۆرێک یادگەی دەستکردن خۆی لەبەرانبەر دەوڵەت بەدەستەوە دەدات، وەک بووکە شوشەی منداڵان یاری پێدەکات. دەوڵەت یان حاکم زۆرجار بە سەرقاڵکردنی ئەم ئاگاییە ساختەیە بە قەیرانی دەستکرد یان پرسی بێ پرس دەکاتە مژار، تووشبوانی ئەم ئاگاییە بە ویستی خۆیان دەکەونە ناو ئەم تەڵەوە، کە سەیرتری ئەوەیە تووشبوان بە ئاگایانە مامەڵەشی لەگەڵ دەکەن. حاکم بۆ شاردنەوەی کێشەکانی ئەم پرسانە دەجوڵێنێت، بۆ ئەمەش پشت بە کۆمەڵ بەهایەکی خێڵەکی، ئاینی، جڤاکی تەنانەت هەندێک کردەی بەناو زانستیانە بۆ پشت ئەستووردکردنی بەهاکانی بەکاردێنێت. حاکم بەهەموو شێوەیەک پشتگیری ئەم بەدبەهایانە دەکات، چونکە بناخەی یۆتۆپیایکەی لەسەر ئاگایی کۆمەڵ داناوە. دەکرێ بڵێین حاکم زۆرجار بەرجەستەبووی ئەو کەلتوورە ئاگایە ساختەیە، بە مانایەک دی کەسیەتی حاکمیش دەکرێ، خۆی لە تووشبوانی کۆمەڵەکەی بێت و لە هەناوی کۆمەڵەکەی بێتە دەرەوە و ببێتە حاکم. ویستی حاکم درێژەدانە بەم کەلتورە، تا بەها بێ بەهاکان بە نەمری بمێنەوە، پەلبکێشێتنەوە ناو ئاگای بچووکترین یەکەی کۆمەڵگە کە خێزانە.
لۆژیکی حاکم تەنیا کار لەسەر ئاگایی ناکات، بەڵکوو ویستی هەرە گەوەرەی پرسی بەرپەچدانەوەی نەیارانی ئەم بەهایانەیە کە حاکم لە ڕێی "لەش"ەوە پاسەوان بۆ بەهاکانی درووست دەکات. ڕاوەستانەوە لە بەرانبەر ئەم بەهایانە هیچی لەکاری فەیلەسووف و ئاژیرانی ئازادیخواز کەمتر نییە، بەڵام حاکم بە پشت بەستن بە ئاگایی کۆمەڵ تیرۆرکردنی ئەم ئاژیرانەی لە لا ئاسانە، چونکە ڕەوایەتی دەستەجەمعی لەسەرە، ئەو کات حاکم یەکەم کردە لە مرۆڤ-خستنی ئاژیرەکان جا بە وشەگەلێک وەک؛ کافر،بەرەڵا یان لادەر و بێ رێزیکەر بە بەهاکانی کۆمەڵگە. حاکم زۆر بە سانایی، راحەتی و بەبێ تاوانباربوون، بوون بەپاڵەوان کردەکە ئەنجام دەدات. جیا لە درووستکردنی پاسەوان حاکم بە شێوەگەلێکی دی ئەم لەشانە لە پرۆسەی جیاواز بەکاردێنێتەوە حاکم پێویستی بە دیسپلینکردنی زیاتری کۆمەڵە کە دامودەزگاکانی وەک: ئاژان، قوتابخانە، دامودەزگا ئاینیەکان، کارگە و لە هەمووی زیاتر دەستگرتنە بەسەر شەقام بابەتی سەرەکین بۆ حاکم. حاکم هەموو کەرستەیەک بۆ بەهێزکردنی بەهاکانی خۆی بەکاردێنێت، لە کارگە کرێکار ناچار دەکات مل بۆ کار بدات، تا لە رێیەوە پێداویستی خۆی پێ پر بکات، ئاڵوودەی کارکردنی زیاتری دەکات تا ئەوەی دەیەوەی پێ پربکاتەوە بەمەش کرێکار تووشی نامۆکاریەک دەبێتەوە کە هەست دەکات بەبێ حاکم هیچ نییە، کاری نامۆبوونی کرێکار یاخوود چەمکی نامۆبوونی کرێکار، کە بە تایبەتی لە فەلسەفەی مارکسیزمدا گرنگی پێدراوە، ئاماژە بە دۆخێک دەکات کە تێیدا کرێکار هەست بە دابڕان دەکات لە چوار ڕووەوە: لە بەرهەمی کارەکەی، لە پرۆسەی بەرهەمهێنان، لە خۆی و لە کەسانی تر. کارل مارکس پێی وابوو کە سیستەمی سەرمایەداری )حاکم) هۆکاری سەرەکی ئەم نامۆبوونەیە، کە تێیدا کرێکار کۆنترۆڵی بەسەر بەرهەمەکەیدا نامێنێت، هەست بە بێدەسەڵاتی دەکات لە پرۆسەی کارکردندا، کار دەبێتە ئەرکێکی بێمانا و ناخۆش، و پەیوەندییە مرۆییەکان لە شوێنی کار دەبنە پەیوەندی ماددی. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی هەستی بێبەهایی و خەمۆکی لە ژیانی کرێکاردا. مارکس پێی وابوو تەنها لە ڕێگەی گۆڕینی سیستەمی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە دەتوانرێت ئەم کێشەیە چارەسەر بکرێت، هەرچەندە هەندێک بیرمەند ڕەخنەیان لەم بۆچوونە گرتووە و پێیان وایە زیادەڕۆیی تێدایە. سەرەڕای ئەمەش، ئەم چەمکە کاریگەری بەرچاوی لەسەر بیری سۆسیالیستی، بزووتنەوەی کرێکاری و تەنانەت سایکۆلۆژیای کار هەبووە. لە دەزگای ئاژان حاکم هەمیشە بۆ دڵنیایی مانەوەی پێویستی بە چاو و نوێنەری خۆیەتی لە ناو جڤاک، بۆ ئەمەش حاکم ئاژان وەک کارگەیەک بۆ درووستکردنی پۆلیس و سەرباز بەکاردەهێنێت، تا ئەوەوی لۆژیکێک درووست دەکات کە هەمووان خۆزگە دەخوازن ببنە پۆلیس. بەڵام حاکم مەیلی بۆ پۆلیسێکە کە جیا لەوەی دەست و قاچی ئەو بێت، پۆلیسی بەهاکانی ئەویش بێت. بە گەرانەوە بۆ ڕیشەی پۆلیس لەوە تێدەگەین کە پۆلیس بکەرێکی چەندێک پێویستە بۆ دەوڵەت بە تایبەت بۆ دۆخی ئاورتە. وشەی "پۆلیس" ڕەگوڕیشەیەکی کۆنی هەیە کە بۆ یۆنانی کۆن دەگەڕێتەوە. لە سەرەتادا، لە وشەی "πόλις" (polis) ەوە هاتووە کە واتای "شار" یان "دەوڵەت-شار"ی هەبوو. دواتر لە یۆنانیدا پەرەی سەند بۆ "πολιτεία" (politeia) کە ئاماژەی بە "حکومەت" یان "بەڕێوەبردنی شار" دەکرد. ئەم وشەیە گوازرایەوە بۆ زمانی لاتینی وەک "politia" و پاشان لە فەڕەنسی کۆندا بوو بە "police". لە سەدەی پازدەهەمدا، وشەکە هاتە ناو زمانی ئینگلیزییەوە، بەڵام هێشتا واتایەکی فراوانتری هەبوو وەک "بەڕێوەبردنی گشتی". بە تێپەڕبوونی کات، واتاکەی تەسکتر بووەوە و بوو بە ناوی ئەو هێزەی کە بەرپرسە لە پاراستنی یاسا و ئاسایش. لە زمانی کوردیشدا، وشەی "پۆلیس" ڕاستەوخۆ لە وشە ئەوروپییەکەوە وەرگیراوە و بەکاردێت. بەم شێوەیە، دەبینین چۆن وشەیەک کە سەرەتا پەیوەندی بە چەمکی "شار" و "بەڕێوەبردنی شار"ەوە هەبووە، بە درێژایی مێژوو گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە تاکو گەیشتووەتە واتا ئێستاکەی. لە واتا ئێستاکەی پۆلیس وەک هیزێکی سەکووتکەر یان وەک دەزگایەکی تووندوتیژ بەرپرسە لە ئاگاداربوون و پاراستنی بەهاکان. کە تەنانەت چاوگی وشەکە لە چاوگی وشەی "سیاسەت"یش نزیکە، بە جۆرێک وشەکانی "پۆلیس" (police) و "سیاسەت" (politics) لە زمانی ئینگلیزیدا پەیوەندییەکی وشەیی و مێژوویی نزیکیان هەیە. هەردوو وشە بۆ ڕیشەیەکی یۆنانی هاوبەش دەگەڕێنەوە: "πόλις" (polis)، کە واتای "شار" یان "دەوڵەت-شار"ی هەبووە. "پۆلیس" لە "politeia"ـوە هاتووە کە واتای "بەڕێوەبردنی شار"ی هەبووە، لە کاتێکدا "سیاسەت" لە "politika"ـوە هاتووە کە ئاماژەی بە "کاروباری شار" کردووە. هەرچەندە ئەم دوو وشەیە بە درێژایی کات واتای جیاوازیان وەرگرتووە - "پۆلیس" پەیوەندی بە پاراستنی یاسا و نەزمەوە هەیە، و "سیاسەت" پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و دەسەڵاتەوە هەیە - بەڵام هێشتا لە ناوەڕۆکدا پەیوەندییان بە بەڕێوەبردن و ڕێکخستنی کاروباری گشتییەوە هەیە. وشەی "policy" (سیاسەت، ڕێوشوێن) لە ئینگلیزیدا نموونەیەکی باشە بۆ ئەم پەیوەندییە، چونکە هەم لە ڕووی وشەوە و هەم لە ڕووی واتاوە پەیوەندی بە هەردوو وشەی "police" و "politics"ـەوە هەیە (Anon., n.d.). ئەم پەیوەندییە وشەییە نیشان دەدات کە چۆن چەمکەکانی پاراستنی نەزم و بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە مێژووی زماندا پەیوەندییەکی نزیکیان بە یەکەوە هەبووە، بەمانایەکی دی پۆلیس- سیاسەت – کیان سێ زاراوەن کە لەرووی ریشە و کەتوارەوە پێکەوەنن. لە کۆمەلگەی پۆلیسی وەک چاوی "برا گەورە-Big Brother"ـی جۆرج ئۆروێلە کە حاکم لە هەموو شوێنەکانی شار چاوێکی هەیە، کە ئەوش ئەوە دێنێتە هزری تاک کە من لە هەموو شوێنێک ئامادەگیم هەیە تەنەت لە ناو هزری تۆش. ئەمە دەکرێ لە وێنەکانی حاکم زیاتر بسەلمێندرێت، کە وێنەی خۆی لە شوێنە گشتییەکان وەک بەشێک لە بوونی شار، تالارسازی بینا یان دەزگاکە نیشاندەدات. حاکم دەیەوێت دۆخێکی سایکۆلۆژی بخولقێنێت لەناو نەست و هزری تاک کە من لە هەموو شوێنێکم وەک سێبەر بە دواتم بۆیە ئاگاداربە یان مانەوی گووتاری بوونی خۆی لەناو دەردەخات؛ کە من لێرەم وەرەوە. تاک چەندێک رقی لە حاکم بێت، حاکم بەم وێنانەی خۆی دەردەخات تا بێشەرمان ئالەنگاری لەگەڵ بکات و تووشی نەخۆشی خۆی بکات.
ناوەندە ئەکادیمیەکانی وەک قوتابخانە، زانکۆ ناوەندی گەورەن تا حاکم بە فۆرمێکی زانستیانە بەها بۆ بەهاکانی درووست بکات. ئەم ناوەندانە یان پەکی دەخات یان وەک کەرستەکانی دی دەیکاتە کارگەی ئایدۆلۆژی خۆی. پەکخستنی ناوەندە زانینیەکان بۆ حاکم لەو گرێ ترسەوە دێت کە نایەوێت، تاک خودان هزری خۆیبێت، بوون بە تاک بۆ حاکم جێی مەترسییە، دەسەڵات لە نێوان شمولیەت و تەسککردنەوەی گەردووندا، دژی تاکبوون وەستاوەتەوە، نەک لەبەر نایەکگرتوویی ئایدیۆلۆژی، بەڵکو لەبەر ئەو هەڕەشەیەی کە تاکی سەربەخۆ لەسەر بنەمای پێکهاتەیی دەسەڵات دروستی دەکات. مرۆڤی تاکڕەو و خاوەن بیروڕای جیاواز، هەمیشە سیستەمە یەکلایەنەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە، ئەوەش پشتڕاستکردنەوەی کۆنترۆڵە لە جەستەی کۆمەڵایەتی. تاکبوون، لە جەوهەریدا، دەبێتە سەرچاوەیەک بۆ گومان و پرسیارکردن، و هەر سیستەمێک کە بناغەکەی لەسەر بێپرسیارکردن بناغەکراوە، ناچارە دژی پەرەسەندنی بیرکردنەوەی سەربەخۆ بوەستێتەوە. لە قووڵترین دیالێکتیکی دەسەڵاتدا، کۆمەڵگەی یەکدەست کە تیایدا تاکبوون نابێتە پرسێکی سیاسی و فیکری، زۆر ئاسانترە بۆ کۆنترۆڵکردن لە رێگەی ئەو میکانیزمە فیکری و سەرکوتکارانەی کە دەسەڵات بەکاریان دەهێنێت. هەر بۆیە، دەسەڵات تاکبوون نابینێت وەک دەرکەوتەیەکی سروشتی کۆمەڵگە، بەڵکو وەک نەخۆشییەک کە پێویستە سنوورداربکرێت و لەناوببرێت، چونکە تاکی سەربەخۆ، تەنها بە بوونی، ئەو یەقینەی دەخاتە ژێر پرسیار کە دەسەڵات هەوڵ دەدات وەک راستییەکی رەها بیسەپێنێت. حاکم ناخوازێت تاکێک هەبێت جیاواز لە کۆمەڵ بێت، بەڵکو دەیەوێت هەمووان یەکبن، هەمووان بۆ ئەو بن. بۆ رێگری لەمە حاکم لەسەر پشتی ئەو ئاگامەندیە ساختەیەی کۆمەڵ، کۆمەڵ دەکاتە دووژمنی تاک بەبێ ئەوەی خۆی بێتە ناو پرسەکە کۆمەڵ خۆیان ئەرکی حاکم جێبەجێ دەکەن. لێرەدا حاکم دەیەوێت گەر تاک لەسەر هێلی ئەویش نەرۆیشت، لەسەر هێلێک برووات کە زۆر لە هی خۆی کاولتر بێت، ئەمەش بۆ حاکم دوو شەشە. حاکم گەر پەکیشی نەخات، هێلێکی بیرکردنەوە درووست دەکات تا بکەوێتە خزمەت هێلەکەی ئەوەوە یان بەهاکانی ئەو بەهادارتر بکات.
لە ئەزموونی دەوڵەت - نەتەوە زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمیاکان لە نێوان دوو هێزی دژبەیەکدا گیریان خواردووە: ئازادی فیکری و دەسەڵاتی سیاسی. لە لایەکەوە، ئەم دامەزراوانە بۆ گەڕان بەدوای حەقیقەت و پەرەپێدانی زانست دامەزراون، کە پێویستی بە ئازادی بیرکردنەوە و ڕەخنەگرتن هەیە. لە لایەکی ترەوە، ئەوان لە ژێر کاریگەری سیستەمی سیاسی و ئابووریدان کە دەیانەوێت زانست و مەعریفە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاربهێنن. ئەم دۆخە پارادۆکسیکاڵە ڕۆڵێکی دووانەیی بە زانکۆکان دەبەخشێت: لە کاتێکدا دەبێت وەک سەرچاوەی ڕەخنەی کۆمەڵایەتی و سیاسی کار بکەن، هاوکات ناچارن لەگەڵ دەسەڵاتدا هەڵبکەن و هەندێک جار تەنانەت خزمەتیشی بکەن. ئەم دۆخە ئاڵۆزە پرسیارێکی ئەخلاقی و فەلسەفی قووڵ دەوروژێنێت: ئایا دەکرێت زانکۆکان ڕۆڵی ڕەخنەگرانەی خۆیان بپارێزن لە کاتێکدا لە ژێر کاریگەری و پشتیوانی ئەو سیستەمەدان کە دەبێت ڕەخنەی لێ بگرن؟ ئەم دۆخە وا لە بیرمەندان دەکات بیر لە ستراتیژی نوێ بکەنەوە بۆ پاراستنی سەربەخۆیی فیکری لە ناو چوارچێوەیەکی سیاسی و ئابووری کە هەوڵی کۆنترۆڵکردنی دەدات.
میشێل فۆکۆ، فەیلەسوفی فەرەنسی، دیدگایەکی تایبەتی هەیە سەبارەت بە پەیوەندی نێوان زانست، دەسەڵات و دامەزراوەکان وەک زانکۆ. فۆکۆ زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمیاکان وەک بەشێک لە تۆڕێکی ئاڵۆزی پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەبینێت. لە ڕوانگەی ئەوەوە، ئەم دامەزراوانە تەنها ناوەندی بەرهەمهێنانی زانست نین، بەڵکو شوێنی بەرهەمهێنان و بڵاوکردنەوەی "ڕژێمەکانی حەقیقەت- courants de vérité"یشن. فۆکۆ پێی وایە کە زانست و دەسەڵات لێک جیا ناکرێنەوە؛ هەر زانینێک فۆرمێک لە دەسەڵات بەرهەم دەهێنێت و هەر دەسەڵاتێک پشت بە جۆرێک لە زانین دەبەستێت. لەم ڕوانگەیەوە، زانکۆکان ڕۆڵێکی دووانەیی دەگێڕن: لە لایەکەوە وەک ئامرازێک بۆ کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی زانستی "ڕەسمیformal " کار دەکەن، و لە لایەکی ترەوە دەتوانن وەک شوێنی بەرەنگاربوونەوە و ڕەخنەگرتن لە دەسەڵات کار بکەن. فۆکۆ جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم دامەزراوانە بەشێکن لە میکانیزمەکانی "دیسپلین" و "بایۆ-دەسەڵات" کە کۆمەڵگەی پێ کۆنترۆڵ دەکرێت. لە هەمان کاتدا، ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە هەر لەم شوێنانەدا دەکرێت "دژە-گوتارCounter-discourse" و فۆرمە جیاوازەکانی بەرەنگاری سەرهەڵبدەن[2]. بەم شێوەیە، فۆکۆ پێی وایە کە پەیوەندی نێوان زانکۆ و دەسەڵات پەیوەندییەکی ئاڵۆز و دینامیکییە، کە تێیدا هەردووکیان یەکتر بەرهەم دەهێننەوە و لە هەمان کاتدا بەرەنگاری یەکتر دەبنەوە. لە رووانگی هیگلەوە دەکرێ بە بیرێکی مێژوویان و دیالێکتیکانە زیاتر پرسەکە روونبێتەوە؛ هیگڵ زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمیاکان وەک بەشێکی گرنگ لە پرۆسەی دیالێکتیکی گەشەکردنی ڕۆحی ڕەها (Absolute Spirit) دەبینێت. لە ڕوانگەی ئەوەوە، زانکۆکان شوێنی بەرزترین فۆرمی مەعریفە و خۆئاگایین. هیگڵ پێی وایە کە دەوڵەتی ڕاستەقینە و عەقڵانی دەبێت پشتیوانی لە زانکۆکان بکات، چونکە ئەوان ڕۆڵێکی گرنگ لە پەرەپێدانی کەلتوور و ئاگایی نەتەوەییدا دەگێڕن. بەڵام ئەم پەیوەندییە لای هیگڵ پەیوەندییەکی یەک لایەنە نییە؛ زانکۆکان دەبێت لە خزمەتی ئامانجە بەرزەکانی دەوڵەتدا بن، بەڵام لە هەمان کاتدا دەبێت ئازادی بیرکردنەوە و ڕەخنەگرتنیان هەبێت. هیگڵ پێی وایە کە ناکۆکی نێوان ئازادی ئەکادیمی و پێداویستییەکانی دەوڵەت بەشێکە لە پرۆسەی دیالێکتیکی کە لە کۆتاییدا بەرەو سەنتێزێکی باڵاتر دەڕوات. لەم ڕوانگەیەوە، خزمەتکردنی زانکۆ بە حاکم (یان دەوڵەت) نابێت وەک شتێکی نەرێنی ببینرێت، بەڵکو وەک بەشێک لە پرۆسەی گەشەکردنی ڕۆحی ڕەها و بەرەوپێشچوونی مێژوویی. هیگڵ جەخت لەوە دەکاتەوە کە زانکۆکان دەبێت هەم خزمەتی بەرژەوەندی گشتی بکەن و هەم بەدوای حەقیقەتی ڕەهادا بگەڕێن. ئەم دیدگایە جۆرێک لە هاوسەنگی لە نێوان سەربەخۆیی ئەکادیمی و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتیدا دەخوازێت. رەنگە بالکێشترین رووانین رووانینی کانت بێت، کانت گەرچی خۆشی تۆمەتبار بەوەی کە کەسایەتییەکی پۆپۆلیستی هەبوو، بەلام زاناهییەکەی بەرانبەر پرسەکان وای لێ کردووە وەک دیارترین ئایکۆنی دوای سۆکرات بناسریت. کانت، لە وتارە بەناوبانگەکەیدا "ناکۆکی فاکەلێتەکان[3]" (Kant, 2012)، جەخت لەسەر گرنگی سەربەخۆیی زانکۆ و ئازادی ئەکادیمی دەکاتەوە. لە ڕوانگەی ئەوەوە، زانکۆ دەبێت دوو ڕۆڵی سەرەکی هەبێت: یەکەم، پەروەردەکردنی کەسانی شارەزا بۆ خزمەتکردنی دەوڵەت (وەک پزیشک، پارێزەر و قەشە)، و دووەم، گەڕان بەدوای حەقیقەت بێ هیچ سنوورێک. کانت پێی وایە کە زانکۆ دەبێت لە دوو بەشی سەرەکی پێک بێت: فاکەلێتە "سەرەوەکان" (یاسا، پزیشکی و تیۆلۆژیا) کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتەوە هەیە، و فاکەلێتەی "خوارەوە" (فەلسەفە) کە دەبێت ئازادی تەواوی هەبێت بۆ ڕەخنەگرتن و لێکۆڵینەوە. کانت پێی وایە کە ناکۆکی نێوان ئەم دوو بەشە، واتە ناکۆکی نێوان بەرژەوەندی دەوڵەت و گەڕان بەدوای حەقیقەتدا، "ناکۆکییەکی یاسایی"یە و دەبێت بەردەوام بێت. لە ڕوانگەی کانتەوە، ئەم ناکۆکییە دەبێتە هۆی پێشکەوتنی زانست و کۆمەڵگە. هەرچەندە کانت دان بەوەدا دەنێت کە زانکۆ تا ڕادەیەک پێویستی بە پشتیوانی دەوڵەت هەیە، بەڵام جەخت لەوە دەکاتەوە کە نابێت دەوڵەت دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆی زانکۆ بکات، بەتایبەتی لە بواری لێکۆڵینەوە و فێرکردندا. بەم شێوەیە، کانت هەوڵ دەدات هاوسەنگییەک لە نێوان خزمەتکردنی کۆمەڵ و پاراستنی ئازادی فیکریدا دروست بکات.
جەوهەری زانکۆ لە گەڕان بەدوای زانین و ئازادی بیرکردنەوەیە. بە جیابوونەوە لە کۆنتڕۆڵی دەوڵەت، دامەزراوەکە دەتوانێت ژینگەیەکی ڕۆشنبیری کراوەتر و هەمەجۆرتر پەرە پێبدات. لە ڕووی فەلسەفییەوە، ئەمە لەگەڵ چەمکی ئازادی ئەکادیمی یەکدەگرێتەوە، کە زانکۆ ئازادە لە فشاری دەرەکی و دەتوانێت بیرۆکەکان بەبێ کۆت و بەند بدۆزێتەوە. ئەم ئۆتۆنۆمییە ڕێگە بە گەڕان بەدوای ڕاستیدا دەدات بەبێ ئەجێندای سیاسی یان چاودێری حکومەت. ئازادی زانکۆ لە دەکرێ لەم چەند خاڵە ببینین:
سەربەخۆیی ئەخلاقی و نۆرماتیڤ: زانکۆکان زۆرجار ڕووبەڕووی پرسیاری ئەخلاقی و نۆرماتیڤ دەبنەوە. لە ڕووی فەلسەفییەوە، دابڕان لە کاریگەری دەوڵەت ڕێگە بە زانکۆکان دەدات چوارچێوەی ئەخلاقی پەیڕەو بکەن و پەرەی پێبدەن لەسەر بنەمای عەقڵییەتی ڕەخنەگرانە نەک سوودی سیاسی. ئەم جیاکردنەوەیە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕێبازێکی وردتر و پرەنسیپی تر بۆ پەروەردە، توێژینەوە، و گفتوگۆی گشتی.
ئامانجی دامەزراوەیی و دەستپاکی: لە ڕووی فەلسەفییەوە، ڕاستگۆیی ئەرکی زانکۆ گرنگە بۆ ناسنامەکەی. ئەگەر زانکۆیەک لەژێر کۆنتڕۆڵی دەوڵەتدا بمێنێتەوە، لەوانەیە ڕووبەڕووی فشارێک ببێتەوە کە بەها و ئامانجە سەرەکییەکانی دەخاتە مەترسییەوە. بە دوورکەوتنەوە لە دەوڵەت، زانکۆ دەتوانێت باشتر کار و سیاسەتەکانی لەگەڵ ئامانجە بنچینەییەکانی خۆی ڕێک بخات وەک پێشخستنی زانیاری و پەرەپێدانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە نەک خزمەتکردنی بەرژەوەندییە سیاسیەکان.
دیموکراسی و پلورالیزم: سەربەخۆیی زانکۆ لە دەوڵەت دەتوانرێت وەک ئایدیایەکی دیموکراتی تەماشا بکرێت کە پشتگیری لە پلۆرالیزم و هەمەچەشنی بیروڕا دەکات. لە ڕووی فەلسەفییەوە، ئەم جیاکردنەوەیە دڵنیایی دەدات کە دامەزراوەکە نەبێتە ئامرازێک بۆ پڕوپاگەندەی دەوڵەت یان گونجانی ئایدۆلۆژی. لە جیاتی ئەوە، دەبێتە بۆشایییەک کە تێڕوانینی فرە بتوانێت پێکەوە بژین و بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە تاقی بکرێتەوە، یارمەتیدەر بێت بۆ کۆمەڵگایەکی هۆشیارتر و فرەیی تر.
تێڕوانینی کرداری و ئاستەنگەکان: لە ڕووی پراکتیکییەوە ئەم جیابوونەوەیە لەوانەیە ئاستەنگ بێت. زانکۆکان زۆرجار پشت بە پارەی دەوڵەت دەبەستن، کە دەبێتە هۆی ئاڵۆزکردنی هەوڵەکانیان بۆ سەربەخۆیی. لە ڕووی فەلسەفییەوە، ئەمە پرسیار دەربارەی هاوسەنگی نێوان پاراستنی سەربەخۆیی و بەڕێوەبردنی واقیعی کرداری دروست دەکات. گرژی نێوان ئەم فاکتەرانە بانگهێشتی بیرکردنەوەیەکی بەردەوام دەکات سەبارەت بەوەی کە چۆن زانکۆکان دەتوانن پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتدا بەڕێوە ببەن و پابەند بن بە پابەندییە فەلسەفییەکانیان.
لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە، جیابوونەوەی زانکۆ لە کۆنترۆڵی دەوڵەت جەخت دەکاتەوە لەسەر پابەندبوونی بە ئازادی ڕۆشنبیری و ڕاستگۆیی ئەخلاقی و بنەماکانی دیموکراسی. لەگەڵ ئەوەشدا، هەروەها ڕووبەڕووبوونەوەی ئالەنگاریەکانی کرداری و پاراستنی هاوسەنگییەکی ناسک لەنێوان سەربەخۆیی و واقیعی جڤاتدا رادەگرێت.
جۆن دیوی John Dewey، فەیلەسووفی پراگماتیزم، لە کتێبی دیمووکراسی و پەروەردە[4] پێی وایە زانکۆ دەبێت پەیوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ کۆمەڵگادا هەبێت و خوێندکاران بۆ بەشداریکردنی کارا لە ژیانی کۆمەڵایەتی ئامادە بکات. هایدگەر پێی وابوو زانکۆ شوێنێکە بۆ پرسیارکردن و دۆزینەوەی حەقیقەت. مارتا نوسباوم Martha Nussbaum، فەیلەسووفی هاوچەرخی ئەمریکی، پێداگری لەسەر گرنگی زانستە مرۆییەکان لە پەروەردەی زانکۆییدا دەکات و پێی وایە ئەمە یارمەتی پێگەیاندنی هاوڵاتیانی ڕەخنەگر و بەرپرسیار دەدا.
زانکۆ، وەک ناوەندێکی زانستی و فیکری، ڕۆڵێکی دیالێکتیکی لە پرۆسەی شۆڕشدا دەگێڕێت. لە لایەکەوە، زانکۆ مەڵبەندی گەشەپێدانی بیری ڕەخنەگرانە و شیکردنەوەی قووڵی دۆخی کۆمەڵایەتی و سیاسییە، کە دەتوانێت بنەمای تیۆری بۆ شۆڕش دابمەزرێنێت. هێربێرت مارکیوزە، فەیلەسووفی ڕەخنەگر، پێی وابوو زانکۆ دەتوانێت ببێتە شوێنی دروستکردنی "نەفی ڕەهای Absolute negation" سیستەمی باو. لەلایەکی ترەوە، زانکۆ بەشێکە لە دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان و هەڵگری بەها و نۆرمە باوەکانی کۆمەڵگایە، کە دەکرێت ببێتە بەربەست لە بەردەم گۆڕانکاری ڕادیکاڵدا. ئەم دژبەریە، وەک ئەوەی هیگڵ باسی دەکات، دەتوانێت ببێتە سەرچاوەی داهێنان و گۆڕانکاری. زانکۆ لە ڕێگەی پەروەردەکردنی نەوەی داهاتوو و بەرهەمهێنانی زانیاری نوێوە، دەتوانێت ببێتە کاتالیزۆری شۆڕشی فیکری و کۆمەڵایەتی. هەروەها، وەک میشێل فۆکۆ ئاماژەی پێدەدات، زانکۆ شوێنی بەرهەمهێنان و دابەشکردنی دەسەڵاتی زانینە، کە دەتوانێت هەم یارمەتیدەر و هەم بەربەست بێت بۆ گۆڕانکاری شۆڕشگێڕانە. ڕۆڵی زانکۆ لە شۆڕشدا پەیوەستە بە توانای بۆ دروستکردنی پردێک لە نێوان تیۆری و پراکتیک، نێوان ڕەخنە و داهێنان، و نێوان زانست و کۆمەڵگادا.
زانکۆ چی بکات تا سەربەخۆ بێت؟
زانکۆ بۆ پاراستنی سەربەخۆیی خۆی و دوورکەوتنەوە لە کاریگەری دەوڵەتی تۆتالیتار و سیستەمی سەرمایەداری، پێویستە چەند ستراتیژیەکی گرنگ پەیڕەو بکات. سەرەتا، گرنگە زانکۆ سەربەخۆیی دارایی خۆی مسۆگەر بکات. ئەمەش لە ڕێگەی دروستکردنی سەرچاوەی داهاتی جۆراوجۆر، وەک دامەزراندنی سندوقی وەقفی و ڕاکێشانی بەخشینی تایبەت بەبێ مەرجی سیاسی دەکرێت. هەروەها، پێویستە زانکۆ گرنگی تایبەت بە پاراستنی ئازادی ئەکادیمی بدات، لە ڕێگەی دانانی یاسا و ڕێسای توند بۆ پاراستنی مافی مامۆستایان و توێژەران و پشتگیریکردنی توێژینەوەی ڕەخنەگرانە و سەربەخۆ.
لەلایەکی ترەوە، بەهێزکردنی حوکمڕانی ناوخۆیی زانکۆ ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە پاراستنی سەربەخۆیی. ئەمەش لە ڕێگەی دڵنیابوون لەوەی بڕیارە گرنگەکان لەلایەن ئەنجومەنی ئەکادیمییەوە دەدرێن و هەڵبژاردنی سەرۆکی زانکۆ لەلایەن کۆمەڵگەی ئەکادیمییەوە دەکرێت. هەروەها، پەیوەندی بەهێز لەگەڵ کۆمەڵگە و ڕێکخراوە ناحکومییەکان دەتوانێت پشتیوانیەکی بەهێز بۆ سەربەخۆیی زانکۆ دروست بکات. لە هەمان کاتدا، گرنگە زانکۆ پەروەردەی ڕەخنەگرانە پێشکەش بکات و هانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە لە نێو خوێندکاراندا بدات.
شەفافیەت و نێودەوڵەتیکردنی زانکۆ دوو فاکتەری گرنگن بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی دەوڵەت و سیستەمی سەرمایەداری. بڵاوکردنەوەی زانیاری دارایی و بەڕێوەبردن بە شێوەیەکی کراوە و بەهێزکردنی پەیوەندی لەگەڵ زانکۆ نێودەوڵەتییەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن لەم بوارەدا. هەرچەندە جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژیانە ئاسان نییە و بەردەوام پێویستی بە هەوڵ و تێکۆشان هەیە، بەڵام دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لە پاراستنی سەربەخۆیی زانکۆ و دوورخستنەوەی لە کاریگەری نەرێنی دەسەڵات و بازاڕدا بگێڕن.
لە دەزگا ئاینییەکان کە ئاسانترین پرۆسەیە بۆ بێهۆشکردنی تاک حاکم سوود لە بکەرانی ئەم دەزگاییە وەردەگرێت بۆ درووستکردنی ڕەوایەتییەکی خودایی/ئیلاهی. ئەم دەزگاییە کە باوەرەکەی راستەوخۆ لە باوەری گشتی کۆمەڵەوەیە پەسەندکراوە، حاکم و دەزگاکە تەنانەت بەیارمەتی خودی کۆمەڵیشەوە کار لەسەر بواری گشتی دەکرێت، شەری بە ئاینکردنی پرسەکان دەستپێدەکات. کۆمەڵ هەموو شتێکی لێ دەبێتە ئاین و خودا. حاکم لەرێ ئەم دەزگایانەوە کۆمەڵ دەخاتە دۆخی سەرقاڵبوون بە فانتاسیای ژیانی دواترەوە ( ژیانی دوای مەرگ) لە ژیانی ئێستادا نامۆیان دەکات، ئەوەی هەیانە بەهەموو رەنج و ماندووبوونێک رازیکردنی یەزدانە نەک بیرکردنەوە لە دۆخی هەنووکەی خۆی. ئەم دەزگایانە بیری کۆمەڵگە تەسکتر دەکەنەوە بەمەش ئازادی تاک سنووردار دەکەن، لۆژیکێکی هاوبەش بەرهەمدێنن یان تێگەیشتنێک کە بە ئەگەری زۆرەوە خۆشیان لی تێناگەن. حاکم لەرێ ئەم تێگەیشتنەوە خۆی بە هەڵبژێردراوی خودایی نیشان دەدات، لە رێی ئاینەوە ئەخلاقی نوێ دەئافرێنێت، ئەم ئەخلاقەش بەشێکە لە بەهاکانی حاکم کە حاکم لە رێی ئاینەوە پیرۆزیان دەکات.
لە پرۆسەی دەوڵەتداری یان دەتوانین بڵێین لە زانستی سیاسیش پرس و رۆڵی ئاین لە دەوڵەت بە دووانەی دەوڵەتی ئاینی The religious state و ئاینی دەوڵەتی The State Religion خۆی دەبینێتەوە. دەوڵەتی ئاینی ئەو دەوڵەتەیە کە ئاین وەک بنەمایەک بۆ بەرێوە بردنی کارووباری دەوڵەت بەکاردێنێت، کە بەهاکانی ئاین لە گووتارەکانی حاکم ڕەنگدەداتەوە، رێسا و بنچینە یاسایەکانی ئاین لە سیستەمی یاسایی دەوڵەت خۆیان بەیان دەکەن. دەوڵەت لە رووانگەی تیۆر و پراکتیکیشەوە پێویستی بە ئاین هەیە، ئاین وەک بەشێکی دانەبڕاوەی دەولەت دەمێنێتەوە.
دەوڵەتی ئاینی و تیۆکراسی Theocracy دوو چەمکن کە زۆرجار بە هەڵە وەک یەک سەیر دەکرێن، بەڵام لە ڕاستیدا جیاوازی روون و گەورەیان هەیە. دەوڵەتی ئاینی ئاماژەیە بەو سیستەمە سیاسییەی کە تێیدا ئاینێکی دیاریکراو وەک ئاینی فەرمی دەوڵەت دادەنرێت و ڕۆڵێکی گرنگ لە یاسادانان و سیاسەتی گشتیدا دەگێڕێت. لەم جۆرە دەوڵەتەدا، دەسەڵات لە دەستی سیاسەتمەداران و حکومەتدایە، بەڵام ئەوان پابەندن بە بنەما و بەها ئاینییەکان. لە بەرامبەردا، تیۆکراسی سیستەمێکی حوکمڕانییە کە تێیدا دەسەڵات ڕاستەوخۆ لە دەستی پیاوانی ئاینیدایە و ئەوان وەک نوێنەری خودا یان خوداکان حوکم دەکەن. لە تیۆکراسیدا، سنووری نێوان دەوڵەت و دامەزراوە ئاینییەکان بە تەواوی دەسڕێتەوە و یاساکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە دەقە پیرۆزەکانەوە وەردەگیرێن. کەواتە، سەرەکیترین جیاوازی لە نێوان ئەم دوو سیستەمەدا لە چۆنیەتی دابەشکردن و جێبەجێکردنی دەسەڵاتدایە. هەرچەندە هەردوو سیستەم ڕۆڵێکی گرنگ بە ئاین دەدەن لە بواری سیاسی و کۆمەڵایەتیدا، بەڵام ڕادەی تێکەڵبوونی دەسەڵاتی ئاینی و سیاسی لە تیۆکراسیدا زۆر زیاترە.
ئاینی دەوڵەتی چەمکێکە کە ئاماژە بە ئاینی فەرمی و ڕەسمی وڵاتێک دەکات. ئاینی دەوڵەتی ئەو ئاینەیە کە بە فەرمی لەلایەن دەستوور یان یاسای وڵاتێکەوە دانی پێدا دەنرێت و پشتیوانی لێ دەکرێت. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، ئەم ئاینە ڕۆڵێکی گرنگ لە ژیانی گشتی، پەروەردە و یاسادانانی وڵاتدا دەگێڕێت. لە بواری یاسادانان و مامەڵەکردن لەگەڵ تاکدا، سیستەمی ئاینی دەوڵەتی دەتوانێت بە چەند شێوەیەک کاریگەری هەبێت. یەکەم، یاساکان دەکرێت لەسەر بنەمای بەها و پرەنسیپە ئاینییەکان دابڕێژرێن، بۆ نموونە لە بواری یاسای کەسێتی و خێزان. دووەم، مافی تاکەکان دەکرێت بەپێی پێوەرە ئاینییەکان دیاری بکرێن، کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئازادی ئاینی کەمینەکان یان بێباوەڕان هەبێت. سێیەم، دەوڵەت دەتوانێت پشتیوانی مادی و مەعنەوی لە دامەزراوە ئاینییەکان بکات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر پێگەی کۆمەڵایەتی و سیاسی ئاینی دەوڵەتی دەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕادەی کاریگەری ئاینی دەوڵەتی لەسەر یاسادانان و مافی تاک لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر جیاوازە و پەیوەندی بە مێژوو، کولتوور و سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتەوە هەیە.
هیگڵ لەسەر پرسی دەوڵەتی ئاینی بە شێوەیەکی ریشەیانە بۆی دەڕوات، هیگڵ پێی وایە کە ئاین لەنێو سنووری سیستەمی فەلسەفیە ئەم پەیوەندییەی کە لەنێوان دەوڵەت و ئاین هەیە، درووستکردنی بنچینەی دەوڵەتە، چونکە بەپێی تێرووانینی هیگڵ، ئاین پێش بوونی دەولەت وەک سیستەم هەبووە و چارەسەری کۆمەڵێک خاڵی لاوازی کۆمەڵگەی کردووە، بۆیە دەولەت ناتوانێ دەستبەرداری ئاین بێت، جا بەهەر جۆرێک لە ئاین بێت، چونکە پایەیەکی بنچینەیی سیستەمەکەیە هەم لە ڕووی مێژوویی کۆمەڵگەوە هەم لە رووی دەستووریەوە کەلکی لێوەردەگیرێت.
حاکم سیستەمێک بەرهەمدێنێت کە کۆمەڵگە خۆی خۆی بچەوسێنێتەوە، واتا لەناو کۆمەڵگە تاخمێک بەشەکەی دی کۆمەڵگە بچەوسێنەوە بەشی چەوساوە بەشێکی تری ناو خۆی دەچەوسێنێتەوە، کە ئەویش پرسی ژنە. حاکم کۆیلەی دووەم درووست دەکات، سەرەتا پیاوانی کۆمەڵ دەکاتە قوربانی نەخۆشییەکەی و ویستی دەسەڵاتخوازی و هارکردنیان بە تێکستی دینی و بیری کۆنەخوازانە لە ناخی پیاوان دەچێنێت. بەم پیاوان دەردی دەسەڵاتخوازی و هەژموونخوازی لە خێزان دەچەسپێنێت، تا دەگاتە ئەوەی زەمینەی بە کەلتوورکردنی بۆ بکرێت. زەمینەی بە کەلتوورکردن ئاگایەکی شکاوی خۆرسکانە لە ناو جڤات بەجێدێڵێت، تا ئەوەی دەبێت "ئەپستمۆلۆژی بۆ ماوەیی- Genetic Epistemology"[4] ئەم تێگەیشتنە لەناو خێزان و ناوەندە پەرووەردەیەکان، بە شێوەی سیستەماتیک دەچێتە پێش، کە تەنانەت خودی ژن خۆشی بەشدارە. حاکم چەند ژنێک دەکاتە نموونەی سیستەمی خۆی بە بیانووی ئازادی ئەم نموونانە جگە لە خزمەتکردنی هزری پیاوسالاری حاکم هیچی تر ناکەن، قودرەتی شەرکردنیان نییە لەگەڵ بەهاکانی حاکم بۆیە بە ئاگایانە یان بێ ئاگایی خۆیان دەکەونە نەخۆشی حاکمەوە. حاکم سادیستە چەندێک کووشتار و دەستدرێژی بۆسەر ژانان هەبێت، چێژی لێدەبینێت و لەرێی کۆمەڵێک تێکستی ئەفسانەی و مێژوویەوە جڤات سڕ دەکات و بە سانایی ئۆباڵی کووشتنەکە دەخاتە سەر ژن.
 |
Figure 1 نوێکردنەوەی تابلۆی " ئازادی ڕابەرایەتی خەڵک دەکات" پەیووەست بە دۆخی ئاورتە |
ئەم دۆخانەی کە حاکم بەرهەمیدێنێت، جیا لەمانە حاکم لۆژیک دەئافرێنێت، کۆمەڵگە دابەش دەکاتە سەر سێ لۆژیک؛
1. لۆژیکی گشتی General logic
2. لۆژیکی تاک logic The individual
3. لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ Transcendental Logic
حاکم بۆ ئەوەی بێتە حاکم شەری بەهاکانی خۆی لەگەڵ بەهاکانی کەسی تر دەکات، لە جەنگێکی بەهاوە بگرە تا دەگاتە ئەوەی قوربانی دوولاینەی لێبکەوێتەوە. براوەی ئەم جەنگە بەهاکان دیاری دەکات. ئەم بەهایانە بەشێوەیەک جێگیر دەکات، بۆ تاک دەبێتە هێلی سوور تا پێشێلی بکات.
لە فەلسەفەی کانتدا، "لۆژیکی هاوبەش"، کە بە "لۆژیکی گشتی"یش ناسراوە، خوێندنی یاسا فۆرمییەکانی بیرکردنەوەیە. ئەمە پەیوەندی بە دڵنیابوونەوە لە هاوئاهەنگی و دروستی بیرکردنەوە هەیە، بێ گوێدانە ناوەڕۆک یان بابەتی دیاریکراوی بیرکردنەوەکە. لۆژیکی هاوبەش تەرکیز دەکاتە سەر پێکهاتەی بیر، و مامەڵە لەگەڵ بنەما گشتییەکان دەکات وەک یاسای دژیەکی-نەبوون، یاسای ناسنامە. ئەم بنەمایانە بە گشتی بۆ هەر جۆرە بیرکردنەوە یان زانینێک بەکاردێن، کە لۆژیکی گشتی لە هەموو بوارەکانی لێکۆڵینەوەدا بەکاردێت، بێ گوێدانە بابەتەکە.
کانت جەخت لەوە دەکاتەوە کە لۆژیکی گشتی تەنها "فۆرمی"یە. ئەمە بە تەواوی خۆی لە ناوەڕۆکی زانین دەبوێرێت و تەنها گرنگی بە فۆرمی پەیوەندییە لۆژیکییەکان لە نێوان چەمک و بڕیارەکان دەدات. بۆ نموونە، لە لۆژیکی گشتیدا، گرنگ نییە ئایا ناوەڕۆکی دەربڕینێک سەبارەت بە شتەکانی جیهانی فیزیکی، بوونەوەرە بیرکارییەکان، یان بنەما ئەخلاقییەکانە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە دەربڕینەکان فۆرمی لۆژیکی دروست پەیڕەو بکەن، دڵنیایی لە هاوئاهەنگی بدەن و خۆ لە دژیەکی بپارێزن. لۆژیکی گشتی یارمەتیمان دەدات بە شێوەیەک بیر بکەینەوە کە ڕاستی دەرئەنجامەکان بپارێزێت ئەگەر پێشەکییەکان ڕاست بن.
بە گرنگییەوە، کانت ئاماژە بەوە دەکات کە "لۆژیکی گشتی زانین فراوان ناکات". هیچ شتێکی نوێمان پێ ناڵێت سەبارەت بە جیهان یان ناوەڕۆکی نوێی تێگەیشتنمان پێ نابەخشێت؛ بەڵکو ئامرازێکە بۆ ڕێکخستن و ڕوونکردنەوەی بیرکردنەوە. یاساکانی وەک ڕێنمایی بۆ ئاوەز کار دەکەن تاوەکو بە دروستی کار بکات، بەڵام ئەم یاسایانە گرنگی بەوە نادەن کە بیر لە چی دەکەینەوە. لە ئەنجامدا، لۆژیکی گشتی بێلایەنە سەبارەت بە ناوەڕۆک - لێکۆڵینەوە لەوە ناکات کە چۆن یان ئایا دەتوانین زانیاری لەسەر شتەکان هەبێت، هەروەها گرنگی بەوە نادات کە چەمکەکانمان لە کوێوە دێن.
لە کاتێکدا لۆژیکی گشتی پێویستە بۆ خۆپاراستن لە هەڵە و دڵنیابوون لە بیرکردنەوەی دروست، بەڵام "بەس نییە" بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە چۆن دەتوانین جیهان بزانین یان لێی تێبگەین. کانت پێی وایە کە لۆژیک، لە فۆرمە گشتییەکەیدا، بەس نییە بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە چۆن زانینی شتەکان دەکرێت بە شتێکی گونجاو. ئەمە وای لێ دەکات "لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ" پێشنیار بکات، کە لە یاسا فۆرمییەکانی بیرکردنەوە زیاتر دەڕوات و مامەڵە لەگەڵ ئەو مەرجە پێشینانە دەکات کە زانین دەکەن بە شتێکی گونجاو. لە کاتێکدا لۆژیکی گشتی پەیوەندی بە فۆرمە گشتییەکانی بیرکردنەوەی دروستەوە هەیە، لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ مامەڵە لەگەڵ چۆنیەتی داڕشتنی تێگەیشتنمان بۆ ئەزموون دەکات.
بە کورتی، کانت "لۆژیکی هاوبەش یان گشتی" وەک سیستەمێکی یاسا فۆرمییەکان وەسف دەکات کە کۆنترۆڵی پرۆسەی بیرکردنەوە دەکەن، و دڵنیایی لە هاوئاهەنگی و دروستی لە هەموو جۆرەکانی زانیندا دەدەن. بەڵام، ئەمە تەنها فۆرمی دەمێنێتەوە و مامەڵە لەگەڵ پەیوەندییەکانی نێوان چەمکەکان دەکات بێ ئەوەی گرنگی بە ناوەڕۆکیان بدات. ئەمە گرنگە بۆ بیرکردنەوەی دروست بەڵام سنووردارە لە توانایدا بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە چۆن بەڕاستی شتەکان لە جیهاندا دەزانین.
لە بەرامبەر "لۆژیکی گشتی"دا، کە کانت وەک شتێکی گشتگیر دەیبینێت بۆ هەموو فۆرمەکانی بیر، لۆژیکێکی تاکەکەسیتر یان تایبەتتر کە گرنگی بە "ناوەڕۆکی تایبەتی بوارێکی دیاریکراوی زانین" دەدات یان لەگەڵ چۆنیەتی بەکارهێنانی چەمکە دیاریکراوەکان لە دۆخە تایبەتەکاندا مامەڵە بکات. ئەم جۆرە لۆژیکە تەنها گرنگی بە فۆرمی گشتی بیرکردنەوە نادات، وەک لۆژیکی گشتی، بەڵکو گرنگی بە چۆنیەتی کارکردنی بیرکردنەوە لە بوارە جیاوازەکاندا دەدات، وەک بیرکاری، فیزیا، یان ئەخلاق. ئەم جۆرە لۆژیکە لەوانەیە یاسا گشتییەکانی بیرکردنەوە بگونجێنێت بۆ ئەوەی لەگەڵ پێکهاتە تایبەتەکانی تێگەیشتن لەم بوارانەدا بگونجێت، کە دەیکات بە فۆرمێک لە "لۆژیکی پراکتیکی".
بەڵام کانت پێی وایە کە هەر فۆرمێکی لۆژیک کە پەیوەندی بە ڕوانگەی تاکەکەسی یان بوارە تایبەتەکانەوە هەبێت، دەبێت هێشتا پابەندی یاسا گشتییەکانی لۆژیکی گشتی بێت بۆ پاراستنی دروستی و هاوئاهەنگی. لە کاتێکدا بوارە جیاوازەکان لەوانەیە شێواز یان چوارچێوەی تایبەتی خۆیان بۆ پەرەپێدانی زانین بەکاربهێنن، بەڵام هێشتا لە چوارچێوەی فراوانتری لۆژیکی گشتیدا کار دەکەن. بۆ نموونە، لۆژیکی بیرکاری لەوانەیە هێما یان یاسای تایبەت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ژمارە و بڕەکان دابهێنێت، بەڵام بنەما سەرەکییەکانی بیرکردنەوە - وەک دژیەکی-نەبوون و هاوئاهەنگی - هێشتا لە لۆژیکی گشتییەوە وەردەگیرێن.
زیاتر لەوەش، ئەگەر لۆژیکی تاکەکەسی وەک شتێک لێک بدەینەوە کە پەیوەندی بە بیرکردنەوەی کەسی یان خودییەوە هەیە، کانت لەوانەیە ئاگادارمان بکاتەوە لە بینینی ئەمە وەک بنەمایەکی متمانەپێکراو بۆ زانین. کانت پێی وایە کە تواناکانی بیرکردنەوەمان بە شێوەیەک پێکهاتوون کە گشتگیرن بۆ هەموو مرۆڤەکان، واتە پرۆسەی بیرکردنەوە بە شێوەیەکی بنەڕەتی تاکەکەسی نییە. لە کاتێکدا تاکەکان لەوانەیە بە هۆی ئەزموون یان ڕوانگەی کەسییانەوە بە شێوازی جیاواز بیر بکەنەوە، بەڵام "پێکهاتە بنەڕەتییەکانی بیر"- وەک پۆلێنەکانی تێگەیشتن - هاوبەشن و بە هەمان شێوە لە هەموو کەسێکدا کار دەکەن. بۆیە، ئەوەی پێی دەوترێت "لۆژیکی تاکەکەسی" لە ڕوانگەی کانتەوە، دەبێت هێشتا لەگەڵ ئەم پێکهاتە گشتگیرانە بگونجێت ئەگەر بیەوێت دروست بێت.
ئەگەر مەبەستمان لە لۆژیکی سەربەخۆ سیستەمێکی بیرکردنەوە بێت کە جیا لە فۆرمە باوەکانی لۆژیکی گشتی کار بکات، کانت بیرۆکەیە ڕەت بکاتەوە. بۆ ئەو، هەر سیستەمێکی بیر یان بیرکردنەوە دەبێت "پابەندی یاسا فۆرمییەکانی لۆژیک" بێت بۆ خۆپاراستن لە دژیەکی و هەڵە. لۆژیک، لە ڕوانگەی کانتەوە، گشتگیر و پێویستە بۆ خودی بیرکردنەوە، و ناکرێت هیچ سیستەمێکی لۆژیکی سەربەخۆ یان تاکەکەسی هەبێت کە لە دەرەوەی ئەم یاسایانە بێت بێ ئەوەی بکەوێتە هەڵەوە.
بە کورتی، لە کاتێکدا کانت بە ڕاشکاوی چەمکی لۆژیکی تاکەکەسی یان لۆژیکی سەربەخۆ لە بەرامبەر لۆژیکی گشتیدا وەسف ناکات، هەر بیرۆکەیەکی لەم جۆرە لەوانەیە لە چوارچێوەکەیدا وەک شتێکی لاوەکی یان وەرگیراو ببینرێت. لۆژیک، بۆ کانت، بە بنەڕەتی گشتگیر و فۆرمییە، و بۆ هەموو بیرکردنەوەیەک بەکاردێت بێ گوێدانە دۆخ یان ڕوانگەی تاکەکەسی. هەر لۆژیکێکی تایبەت یان پراکتیکی دەبێت هێشتا لەسەر بنەمای پرەنسیپەکانی لۆژیکی گشتی بێت، و هەر فۆرمێکی بیرکردنەوەی تاکەکەسی دەبێت لەگەڵ پێکهاتە هاوبەشەکانی بیرکردنەوەی مرۆییدا بگونجێت بۆ ئەوەی وەک شتێکی دروست سەیر بکرێت.
ئیمانوێل کانت لە فەلسەفەکەیدا، بە تایبەتی لە کتێبی "ڕەخنەی ئەقلی پەتی"دا، جیاوازی دەکات لە نێوان "لۆژیکی گشتی" و "لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ". لۆژیکی گشتی، وەک کانت باسی دەکات، پەیوەندی بە یاسا فۆرمییەکانی بیرکردنەوەوە هەیە. ئەم جۆرە لۆژیکە خۆی لە هەموو ناوەڕۆکێکی زانین دەبوێرێت و تەنها تەرکیز دەکاتە سەر پێکهاتەی بیرکردنەوە. ئەم جۆرە لۆژیکە دڵنیایی دەدات کە بیرۆکەکان هاوئاهەنگ و لە ڕووی لۆژیکییەوە دروستن، بێ گوێدانە ئەوەی بیر لە چی دەکرێتەوە. لۆژیکی گشتی بە گشتی بۆ هەر جۆرە زانینێک بەکاردێت، تەرکیز دەکاتە سەر چەمکەکانی وەک ناسنامە، دژیەکی، و دەرئەنجام.
لە بەرامبەردا، "لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ" جۆرێکی تایبەتترە لە لۆژیک کە کانت پەرەی پێداوە بۆ تاوتوێکردنی ئەو مەرجانەی کە دەتوانین لە ڕێگەیانەوە زانیاری لەسەر شتەکان هەبێت. ئەم جۆرە لۆژیکە لێکۆڵینەوە لە سەرچاوە، مەودا و دروستی زانینەکانمان دەکات وەک ئەوەی لە لایەن تواناکانی بیرکردنەوەمانەوە داڕێژراون. لە کاتێکدا لۆژیکی گشتی گرنگی بە فۆرمی بیرکردنەوە دەدات، لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ مامەڵە لەگەڵ ناوەڕۆکی زانین و چۆنیەتی زانینی شتەکان لەسەر جیهان دەکات. ئەم پرسیارە دەکات: ئەو مەرجانە چین کە ئەزموون و زانین دەکەن بە شتێکی گونجاو؟
کانت لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ دابەش دەکات بۆ دوو بەشە "شیکاری ترانسێندێنتاڵ" و "دیالێکتیکی ترانسێندێنتاڵ". شیکاری ترانسێندێنتاڵ شیکردنەوەی ئەو چەمک و بنەمایانە دەکات کە پێویستن بۆ ئەوەی شتەکان ئەزموون بکرێن و تێبگەین. کە لە رێیەوە چەمکی "پۆلێنەکانی تێگەیشتن" دەتوانین بخەینە ڕوو، وەک هۆکارێتی، یەکێتی و جەوهەر، کە چەمکی پەتین و چوارچێوەی ئەزموونی ئێمە لە جیهان پێک دەهێنن. ئەم پۆلێنانە لە ئەزموونەوە وەرنەگیراون بەڵکو پێش-مەرجی پێویستن بۆ ئەگەری ئەزموون. ئەمانە ئەو چوارچێوەیە پێک دەهێنن کە لە ڕێگەیەوە جیهان دەبینین و لێی تێدەگەین.
بەشی دووەم، "دیالێکتیکی ترانسێندێنتاڵ"، باس لەو سنوور و هەڵانە دەکات کە کاتێک ئاوەز لە سنووری خۆی تێدەپەڕێت و هەوڵ دەدات ئەم چەمکانە لە دەرەوەی ئەزموونی گونجاو بەکاربهێنێت. ئەمە لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن گریمانەی میتافیزیکی لەسەر شتەکانی وەک خودا، ئازادی و نەمری دەبێتە هۆی دژیەکی یان کێشەی چارەسەرنەکراو. کانت پیشانی دەدات کە چۆن ئاوەز بە سروشتی خۆی مەیلی هەیە لە سنووری زانینی ئەزموونی تێپەڕ بێت و بچێتە ناو میتافیزیکی گریمانەییەوە، کە زۆر جار دەبێتە هۆی دژیەکی لۆژیکی یان "ئەنتینۆمی". ئەم بەشە سنوورە سروشتییەکانی ئاوەزی مرۆڤ ئاشکرا دەکات کاتێک هەوڵ دەدات شتەکانی دەرەوەی بازنەی ئەزموونی گونجاو تێبگات.
"لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ" لێکۆڵینەوە لە مەرجە پێشینەکان (نا-ئەزموونی) بۆ ئەگەری زانین دەکات. تەرکیز دەکاتە سەر ئەوەی کە چۆن مێشک بە چالاکی ئەزموون لە ڕێگەی چەمک و پۆلێنەکانەوە پێکدەهێنێت کە لە جیهانی دەرەوە وەرنەگیراون، بەڵکو پێویستن بۆ تێگەیشتن لە جیهان. لۆژیکی ترانسێندێنتاڵی کانت هەروەها ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە ڕوونکردنەوەی "حوکمە پێکهاتەیی پێشینەکان" - ئەو دەربڕینانەی کە هەم زانیاری لەسەر جیهان دەدەن (پێکهاتەیی) و هەم بە پێویستی ڕاستن (پێشینە)، وەک دەربڕینی "هەموو ڕووداوێک هۆکارێکی هەیە."[6]
لۆژیکی ترانسێندێنتاڵ شێوازی کانتە بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە چۆن مێشکی مرۆڤ بەشداری لە پێکهێنانی پێکهاتەی زانیندا دەکات. ئەمە لە تەنها پەیڕەوکردنی یاسا لۆژیکییە فۆرمییەکان زیاتر دەڕوات، و قووڵ دەبێتەوە لە چۆنیەتی داڕشتنی مێشک بۆ ئەو مەرجانەی کە دەتوانین لە ژێریاندا بیر لە هەر شتێک بکەینەوە و بیزانین.
رۆڵی شۆڕشی ژینا لە شکاندنی بەهاکانی حاکم
بنەمای دیالێکتیکی بەها و شۆڕش
شۆڕشی ژینا خاڵی وەرچەرخانی بنەڕەتییە لە دیالێکتیکی نێوان دەسەڵات و بەهاکانی داسەپاو. ئەم بزووتنەوەیە نیشانی دا کە بەهاکان، هەرچەند بە هێزی دەسەڵات پشتگیری بکرێن، ناتوانن بە شێوەیەکی هەمیشەیی لە دژی ئیرادەی ئازادی مرۆڤەکان بوەستن. ئەم شۆڕشە "وەلابردنی پەردە" بوو لە سەر ئەو "حەقیقەتە" کە دەسەڵات هەوڵی دەدا بیشارێتەوە. هەروەک هایدگەر باوەڕی وایە کە حەقیقەت ئاشکرابوون و دەرکەوتنە، شۆڕشی ژینا ئاشکراکردنی ئەو پارادۆکسە بوو کە لە پشت بەهاکانی حاکمەوە شاردرابووەوە.
کاتێک بەهاکان بە شێوەیەکی سیستەماتیک لە سەرەوە دادەسەپێنرێن، جۆرێک لە دوالیزمی کۆمەڵایەتی دروست دەبێت: "خود" و "دیکە". لەم دوالیزمەدا، "خود" ئەو شوناسەیە کە دەسەڵات بە ڕەوای دەزانێت، و "دیکە" ئەو شوناسەیە کە دەبێت سەرکوت بکرێت. شۆڕشی ژینا، بە هاتنەگۆی "دیکە"، تێکشکاندنی دوالیزمێک بوو کە بۆ چەندین دەیە بناغەی کۆمەڵگەی پێک هێنابوو. ئەمەش لە ڕوانگەی فەلسەفەی دێریدا، "هەڵوەشاندنەوە"ی ئەو بونیادە مێتافیزیکییە بوو کە دەسەڵات لەسەری بنیاتنرابوو. دەسەڵات هەمیشە لە پەیوەندی لەگەڵ بەرهەڵستیدا پێناسە دەکرێت. بەهاکانی داسەپاو، کە لە لایەن دەسەڵاتەوە پێشکەش دەکرێن، هەمیشە لە خۆیاندا توخمی بەرهەڵستی هەڵدەگرن. شۆڕشی ژینا، نیشاندەری ئەو ڕاستییە بوو کە هەر سیستەمێکی هەژموونی، هەر چەند بەهێز بێت، لە کۆتاییدا ڕووبەڕووی بەرهەڵستی خۆی دەبێتەوە. فۆکۆ پێی وایە کە دەسەڵات "مایکرۆ-فیزیکی" هەیە و لە جەستە و ژیانی ڕۆژانەی خەڵکدا ڕەنگ دەداتەوە. کاتێک ژنان لە شۆڕشی ژینادا جەستەی خۆیان کردە بەشێک لە بەرهەڵستی سیاسی، ڕاستەوخۆ مەیدانی نوێیان لە بەرهەڵستی خوڵقاند.
هەروەها، ئەم شۆڕشە لە ڕوانگەی فەلسەفەی پۆست-مۆدێرنەوە، تێکشکاندنی "مێتا-نەریتێک" بوو کە بە درێژایی چەندین دەیە هەوڵی دەدا خۆی وەک "حەقیقەتی ڕەها" پێشکەش بکات. شۆڕشی ژینا، بە خستنەڕووی داواکارییەکان لە چوارچێوەی "ژن، ژیان، ئازادی"، نیشانی دا کە واتای ژیان و ئازادی دەکرێت بە شێوەیەکی جیاواز لە چوارچێوەی فەرمی دەسەڵات پێناسە بکرێت.
مۆدێرنیتەی درەنگوەخت و بەربەرییەتی پێشوەختە
حاکم چەندێک خۆی لەگەڵ سەردەم و مۆدێرنیتە بگونجێنێت، بە جۆرێک لە سیستمەکەی شانۆی مۆدێرن، ئۆپێرا، سینەمای مۆدێرن و کەرەستە مۆدێرنەکانی وەک جل و ماشێن هەبێت، بەڵام لە حاڵەتی هەستکردن بە مەترسی لەسەر خۆی و بەهاکانی، ئەو ئامادەیی تێدایە کە ببێتە دڵڕەقترین و بەربەریترین کەس تا بوونی خۆی یان بەهاکانی نەگۆڕدرێن. ئەمە ئەو پارادۆکسەیە کە هابەرماس وەک "پرۆژەی ناتەواوی مۆدێرنیتە" ناوی دەبات - هەوڵێک بۆ وەرگرتنی تەکنیکی مۆدێرنیتە بەبێ پەسەندکردنی بنەما ئەخلاقی و ڕەخنەییەکانی.
بنەماکانی حاکم لەسەر وەحشیەتێکی پێشوەختە دامەزراوە، ئەوەی کە دەشیکات بە ناوی کرانەوە، گونجاندنە لەگەڵ ئایدیای خۆی کە دەتوانین پێی بڵێین "مۆدێرنیتەی درەنگوەخت". لێرەدا فەلسەفەی بنیامین دەربارەی "دۆخی ئاوارتە" بەرجەستە دەبێت، کە تیایدا ئاوارتە دەبێتە دۆخی هەمیشەیی. حاکم خۆی و بەهاکانی گواستووەتەوە بۆ دڵی مێژوویەک، کە بەها بەشێکە لە دەوڵەت. بەهایەکی داینامیکییە کە لەگەڵ درێژبوونەوەی ڕۆحیەتی ئەم حاکمە درێژە دەکێشێت.
بەهایەکی نوێ وەک دژە-هەژموون
شۆڕشی ژینا ڕاستەوخۆ لێدان بوو لەم بەهایە سەپێندراوەی حاکم. لێدانەکەی ئەوەندە بەهێز بوو کە حاکم لە "بەهەشتی خۆی" هەستی بە ئازارەکەی کرد. دۆخێکی ئاوارتەی لە پڕی ڕاگەیاند، کۆڵانەکانی پڕ کرد لە پاسەوانەکانی خۆی، ژەهرە ئیدۆلۆژیەکەی خۆی لە ڕێی کۆمەڵی کاهینەوە (مەلا-پیاوانی ئاینی) فڕێ دایە سەر شەقام. بەڵام ئەم شۆڕشە خەباتەکەی خۆی پەلداو کرد و سلۆگانی ئەفسوونی و سیحرئاسای "ژن، ژیان، ئازادی" خستە پێش و کردیە داغمەیەکی نوێ بۆ گەلانی ئازادیخواز.
لە ڕوانگەی گرامشییەوە، ئەم داغمەیە بەشێکە لە "هەژموونی دژە-کولتووری" کە شۆڕش دەیخوڵقێنێت، هەژموونیەک کە نەک تەنها لە ئاستی سیاسیدا، بەڵکو لە ئاستی کولتووری و سیمبۆلیکیشدا دەجەنگێت. سلۆگانی "ژن، ژیان، ئازادی" بوو بە سیمبۆلێکی دژە-هەژموونی کە توانی ئەو فەزا سیمبۆلیکەی کە دەسەڵات داگیری کردبوو، بکاتە شوێنی خەباتێکی نوێ.
داغمەکە ئەوەندە قووڵە کە بەها نەریتییە جڤاتییەکانی (کە ئەوانەی حاکم دەستی تێدا نەبووە، بەڵکو کۆمەڵە بەهایەکی کۆنەپەرستانە و خۆ لە نەریت پێچانەوە و دژە نوێگەری بوون) گۆڕی و بەهایەکی خوڵقاند کە حاکمی خستە ئامادەباشییەکی هەمیشەییەوە، بەهایەک کە دەکرێ هەموو کەرەستەیەک ببێتە کەرەستەی شۆڕش، هەموو شوێنێک ببێتە سەنگەر.
تێکشکاندنی سنوورە کۆمەڵایەتییەکان
شۆڕشی ژینا لە چوارچێوەی "ژن، ژیان، ئازادی" کە بە شۆڕشی ژینا ناسراوە، شاهیدی تێکشکاندنی چەندین پەردەی بەهاکانی سەپێنراو بووین. ئەم فرەیی کەرەستە و فۆرمی خەباتە کە گەلی کورد و گەلانی ئێران پیادەیان کرد، خەباتێک بوو لە دژی حاکم-گەلێک، شەڕکردنێک بوو لەگەڵ بیرگەلێک کە پیاوسالاری و کۆنەخوازی نموونەی هەرە گەورەی بوون. ئەمەش مانایی حەقیقەتی شۆڕشە، شۆڕش مانای نوێی پێبەخشین تا گەیشتە ئەوەی فۆرمێکی نوێی تێگەیشتن لە چەمکی پیاوەتی ببینین.
شۆڕشەکە ڕووی دووەمی مزگەوتی پێنیشانداین کە مزگەوت بۆ یەکەم جار خۆی بە چەپ نیشاندا (چەپی مزگەوتی - مزگەوتی چەپ). لەبری وتاری ئاینی، سروودی شۆڕشگێری چڕییەوە، لەبری ئەوەی خەڵک تەماشاکەر بن، بەشێک بوون لە ڕابەرانی شۆڕشەکە. ئەمەش ئەو پارادۆکسەیە کە بادیو وەک "ڕووداوی حەقیقەت" ناوی دەبات - کاتێک کە شۆڕش ئەو سنوورانە دەشکێنێت کە پێشتر بە "سروشتی" یان "نەگۆڕ" دادەنران.
خێزان وەک مەیدانی بەرهەڵستی
بەهاکانی شۆڕشی ژینا، وەک بەهاکانی حاکم، بە ئاسانی خزانە ناو خێزان. بەڵام جیاوازییەکەی ئەوە بوو کە ئەم خزانە، نەک بە شێوەی سەپاندن، بەڵکو بە شێوەی پرۆسەیەکی بەرهەڵستی و هاوبەشییەکی کۆمەڵایەتی بوو. ئەمە ئەو دیاردەیەیە کە منداڵ، گەنج و پیر چۆن بەیەکەوە هاوار، بەیەکەوە بەرخودانیان کرد. بەمەش کۆمکردنێکی جڤاتی دروست کرد لە ئاستی هەردوو ڕەگەزەکە، کە ئێمە لە شۆڕشەکانی پێشووی گەلی کورد ئەم دیاردەیەمان نەبینی.
ئەوەی نیشانداین، هەر جۆرە بەهایەک کە بە زۆر بسەپێنرێت، لە خۆیدا توخمی ڕووخانی خۆی هەڵدەگرێت. ئەوەی لە شۆڕشی ژینادا ڕوویدا، هاتنە سەرشانۆی ئەو "دیکە"یە بوو کە بۆ ماوەیەکی درێژ مافی دەربڕین و دەرکەوتنی لێزەوت کرابوو. بزووتنەوەی ژن، ژیان، ئازادی، وەک هێزێکی هەڵوەشێنەرەوە، ئەو پەیوەندییە سیمبۆلیکانەی ڕووتەش کردەوە کە کۆمەڵگە بە شێوەیەکی نائاگایانە پێیانەوە پابەند کرابوو، و بەم شێوەیە ئاڵوگۆڕێکی قووڵی لە خودی چەمکی بەها و ئارەزوومەندی ئەنجام دا.
دەرکەوتنی چەمکی بەرخۆدانی ئیتنیکی، فێمینیزمی پۆست-کۆڵۆنیال، پارادۆکسی ئاسایش/ئازادی، و بەرخۆدانی رەمزی لە شۆرشی ژینادا دەرخەری چەند رەهەندێکی بنەڕەتی فەلسەفی-مێژوویی بوون کە رەگەکانیان بۆ قووڵایی دیالەکتیکی دژەکان لە مێژووی بیری رۆژهەڵاتی ناویندا دەگەڕێتەوە. بەرخۆدانی ئێستێتیکی خۆی لە رێدانەوەی نیچەیی جەستە وەک مەیدانی خەباتی سیاسی-فەلسەفی دەبینێتەوە، کە لە شۆرشی ژینادا جەستەی ژن لە چوارچێوەی ئۆبژێکتی پاسیڤی خاوەنداریەتی کۆمەڵگا و دەوڵەت دەرچوو بۆ سوبژێکتی ئاکتیڤی مێژووساز، هەر بۆیە کاتێک ژنان لە شەقامەکانی ئێران و کوردستان جەستەیان وەک کایەی بەرەنگاری بەکاردەهێنا، لە راستیدا دەیانگۆڕی بۆ ئایکۆنێکی زیندووی مێژوویی کە تێیدا هەموو بارگاوییە ئایدیۆلۆژییەکانی جەستەی ژن هەڵدەوەشایەوە و وەک ناوەندی بەرهەمهێنانی هێزی بەرەنگاری سەرلەنوێ دەناسێنرایەوە؛ ئەم رەهەندەی بەرخۆدان لەگەڵ فێمینیزمی پۆست-کۆڵۆنیال، کە خۆی لە تێکگیرانی هاوکاتی ناسنامە جیاوازەکان و بەرهەمهێنانی دەنگ و رەنگی زانینی نوێ دەبینێتەوە، پەیوەندییەکی مێژوویی-هێرمێنۆتیکی دروست دەکات کە تێیدا هەر یەک لە ناسنامەکانی ژن بوون، کورد بوون، سوننە بوون، و چینی جوتیار/کرێکار بوون دەبنە رەهەندگەلێک کە لە دەرەوەی کایەی نیۆ-ئیمپریالیزمی ناوخۆیی ئێرانی بۆشایی دەربڕینی ئایدیۆلۆژی و کلتووریان لێزەوت کراوە، بۆیە شۆرشی ژینا لە جەستەوە بۆ مێژوو، لە کردارەوە بۆ فەلسەفە، و لە تاکەوە بۆ کۆمەڵ پەیوەندییەکی مێژوویی-ئۆنتۆلۆژی دروست دەکات؛ هەر لەم چوارچێوەیەدا، پارادۆکسی ئاسایش/ئازادی خۆی لە دوالیزمێکدا دەبینێتەوە کە مێژووی ئیستبدادی رۆژهەڵاتی دروستی کردووە، واتە دەوڵەتی مۆدێرن، بەڵام بە بیۆپۆلیتیکێکی ئایینی-ئایدیۆلۆژییەوە، کە تێیدا چەمکی "بەرژەوەندی نیزام" و "پاراستنی کۆمەڵگا لە لادان" دەبن بە دەستاوێژی رەتکردنەوەی مافی سەرەتایی و شکاندنی سنووری نێوان تایبەتی و گشتی؛ شۆرشی ژینا ئەم دوالیزمە مێژووییەی تێکشکاند و لە رێگەی داخوازی پارادایمێکی نوێ بۆ سەردەمیانەکردنی پەیوەندی دەسەڵات-کۆمەڵگا، سنووری نێوان پاراستن و سەرکوتی هەڵوەشاندەوە؛ بەرخۆدانی رەمزی وەک دیاردەیەکی سیمیۆتیکی-فەلسەفی، لە رێی بەکارهێنانی کۆمەڵێک هێما و رەمز کە خاوەنی مەدلوولی مێژوویی قووڵن، وەک بڕینی قژ کە یادەوەری سیاوەش و فرەیدوون لە شاهنامە دەهێنێتەوە، یان سووتاندنی سەرپۆش کە رەمزی ئازادکردنی جەستەیە لە دیارییکردنێکدا کە چەندین سەدەی بەسەردا تێپەڕیوە، توانی لە قۆناغی ئێستای مێژووی هاوچەرخدا دیالێکتیکی مێژوو-ئێستا دروست بکات و پەیامی ئەم بزووتنەوەیە لە ئاستی نیشانەناسیدا بکاتە دەربڕینێکی فەلسەفی کە تەنانەت سنوورە زمانەوانییەکانیشی تێپەڕاند و بووە سیستەمێکی هێمایی-سیمیۆتیکی جیهانی کە لە هەموو ناوەندەکانی جیهان دەنگی دایەوە، واتا هەر کردارێکی رەمزی بوو بە مانیفێستێکی فەلسەفی کە هەم دەسەڵاتی سیمبولیک و هەم دەسەڵاتی فیزیکی رژێمی خستە ژێر پرسیارەوە، ئەمەش وای کرد کە شۆرشی ژینا لە ئاستێکی شۆرشی کۆمەڵایەتییەوە بەرزببێتەوە بۆ ئاستێکی پارادایم-گۆڕ کە مێژووی سەرکوت و بەرەنگارییەکان لە خۆرهەڵاتی ناویندا بەرەو قۆناغێکی نوێ بەرێت. رۆژهەڵاتی ناوینی فێری مۆدێلێکی تر خەباتکرد.
شۆرشی ژینا وەک خاڵێک بوو بە جیاکەوەرەوەی مێژوویی، زمانی ئەدەبیات و هونەری لە بارێکی میتافۆریکی کڵێشەییەوە گواستەوە بۆ دۆخێکی راستەوخۆ و تەنانەت رادیکاڵی دەربڕین کە لە گوتارێکی جەستەیی-مادیدا خۆی نواند. پێش ژینا، زمانی ئەدەبی و هونەری لە بەرامبەر پرسی ژن و سەرکوت زۆرتر خەسڵەتێکی سیمبولیکی و خواستنی (استعاری) هەبوو، کە تێیدا سەرکوت و چەوساندنەوە لە پەردەی کۆمەڵێک ئێستێتیکی نیمچە-سیاسی گوزارشتی لێدەکرا، بەڵام دوای ژینا، زمانی ئەدەبی و هونەری کەوتە دۆخێکی پۆست-سیمبولیک کە تێیدا بەرهەمی هونەری پێویستی بە بەرگی سیمبولیک و رازاندنەوەی ئێستێتیکی نەما بۆ دەربڕینی جەوهەرەکەی. لە روانگەیەکی فەلسەفی-زمانناسییەوە، ئەم وەرچەرخانە زمانییە، کە لە شیعر و رۆمان و شانۆ و هونەری دیداری و پێرفۆرمانس و سینەمادا رەنگیدایەوە، پەیوەندییەکی پارادۆکسیکاڵی لەگەڵ خودی زمان دروستکرد، بەو جۆرەی کە زمان لە بەرامبەر کەیسی ژن و ئازادیدا ئیتر نەبوو بە ئامرازی پەیوەندی هێرمێنۆتیکی نێوان دەق و خوێنەر، بەڵکو دەرچوو بۆ زمانێکی فینۆمینۆلۆژی کە لە رێگەیەوە بوونی خود و ئەویتر و جەستە و هێزی دەسەڵات و بەرەنگاری راستەوخۆ و بێ پەردە لە دەقی ئەدەبی و هونەریدا خۆی نواند. دەتوانین بڵێین ژینا بوو بە چەقی جیاکردنەوەی زمانی دەربڕین لە سیمبولیزمی هونەری و نووسین، چونکە لەم خاڵەوە بەرهەمی ئەدەبی و هونەری کۆمەڵێک دەربڕینی راستەوخۆ و بێ پەردەی بەخۆیەوە گرت کە پێشتر یان بە شێوەی سیمبولیک یان لە رێگەی میتافۆر و خواستنەوە دەردەبڕدرا، ئەمەش وای کرد کە زمانی ئەدەبی و هونەری لە پۆستمۆدێرنیزمێکی پۆست-سیمبولیک و پۆست-میتافۆریکدا، تەنانەت بەرەو دۆخێکی نوێ-رادیکاڵی دەربڕین هەنگاوی نا کە تێیدا جەستە و زمان و وێنە و دەنگ و هەموو فۆرمە هونەرییەکان بوون بە کایەی وەستانەوە و دژایەتیکردنی دەسەڵاتی فیزیکی و سیمبولیکی رژێم.
لە کۆتاییدا، شۆڕشی ژینا، وەک هەموو شۆڕشە کۆمەڵایەتییەکان، خاڵی گۆڕانکاری بوو لە دیالێکتیکی نێوان دەسەڵات و ئازادی. ئەم شۆڕشە، بە دەرخستنی ئەو بەهایانەی کە لە ناخۆئاگایی کۆمەڵگەدا هەبوون، بەڵام بە هۆی هەژموونی دەسەڵاتەوە سەرکوت کرابوون، نیشانی دا کە بەهاکان، هەر چەند بە زۆر بسەپێنرێن، لە کۆتاییدا دەبنە هۆی دروستبوونی بەرهەڵستی خۆیان و دەبنە هۆی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی.
پەراوێزەکان؛
1. رۆمانی "1984" کە لە ساڵی 1949 لەلایەن جۆرج ئۆروێڵ نووسراوە، دەتوانرێت وەک وەشانێکی تاریک و هۆشدار بۆ ئایندەی مرۆڤایەتی سەیر بکرێت. ئەم بەرهەمە فەلسەفییە قووڵە بەردەوام پرسیاری سەرەکی لەسەر پەیوەندی نێوان هێز، زمان و راستی دەخاتە ڕوو. ئۆروێڵ، لە رێگەی کارەکتەری وینستن سمیت، تیشک دەخاتە سەر چۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی فیکری مرۆڤ لەلایەن دەسەڵاتێکی تۆتالیتارەوە کە بە "براگەورە" ناسراوە. رۆمانەکە بەشێوەیەکی فەلسەفی قووڵ جەخت لەسەر بابەتی بوونی تاکەکەسی و ئازادی دەکاتەوە، کە چۆن دەتوانرێت ئەو بوونە بسڕێتەوە یان بگۆڕدرێت لە رێگەی خۆسانسۆرکردن، چاودێری بەردەوام و دەستکاریکردنی راستی. لە رۆمانەکەدا، ئۆروێڵ وێنەیەکی مەترسیدار پیشان دەدات کە چۆن دەسەڵات لە رێگەی زمانەوە (نیوسپیک) دەتوانێت بیر و هۆشی مرۆڤ کۆنترۆڵ بکات و راستی بگۆڕێت بە پێی ئەو ئاراستەیەی کە دەسەڵات دەیەوێت، کە دەبێتە هۆی دروستبوونی پرسیارێکی فەلسەفی قووڵ: ئایا راستی هەیە بێ زمان؟
2. بۆ زانیی زێدەتر سەبارەت بە گووتاری فۆکۆ لەهەمبەر زانکۆ، دەتوانی سوود لەم کتێبە وەربگریت؛
The Order of Things (Les mots et les choses (published by pantheon 1980
3. جۆن دیوی و کتێبی "دیموکراسی و پەروەردە ( Democracy and Education by John Dewey )
"دیموکراسی و پەروەردە" کە لە ساڵی 1916 بڵاوکراوەتەوە، یەکێکە لە گرنگترین بەرهەمەکانی جۆن دیوی، فەیلەسوفی ناوداری ئەمریکی. لەم کتێبەدا، دیوی پەیوەندی قووڵی نێوان پەروەردە و دیموکراسی شیدەکاتەوە و پێی وایە پەروەردە تەنها ئامادەکردنی تاک نییە بۆ ژیان، بەڵکو ژیان خۆیەتی. دیوی پێی وایە پەروەردە پرۆسەیەکی کۆمەڵایەتییە و فێربوون لە ڕێگەی ئەزموونەوە باشترین شێوازی فێربوونە.
دیوی لەم کتێبەدا ڕەخنە لە سیستەمی پەروەردەی نەریتی دەگرێت کە تێیدا قوتابی وەک بەرهەڵستکارێک دادەنرێت کە دەبێت زانیاری پێ بدرێت. لە بری ئەمە، پێی وایە پەروەردە دەبێت پرۆسەیەکی چالاک بێت کە قوتابی تێیدا بەشدار بێت. ئەو جەخت لەسەر گرنگی پەروەردەیەک دەکات کە پەیوەندی نێوان تیۆری و پراکتیک بەهێز بکات و قوتابی فێر بکات چۆن بیر بکاتەوە نەک تەنها چی بیر بکاتەوە.
یەکێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانی کتێبەکە ئەوەیە کە پەروەردە دەبێت قوتابییان ئامادە بکات بۆ بەشداریکردن لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی. دیوی پێی وایە پەروەردە و دیموکراسی دوو ڕووی یەک دراون و پەروەردەی ڕاستەقینە بریتییە لە باڵاکردنی گیانی دیموکراسی لە ناو قوتابییاندا. بە بۆچوونی ئەو، قوتابخانەکان دەبێت ببنە مۆدێلێکی بچووککراوەی کۆمەڵگەی دیموکراسی و قوتابییان تێیدا فێری هەڵسوکەوتی دیموکراسی ببن.
دیوی هەروەها جەخت لەسەر گرنگی پەروەردەیەکی فرەلایەن دەکات کە گەشە بە هەموو لایەنەکانی کەسایەتی مرۆڤ بدات، نەک تەنها لایەنی عەقڵی. ئەو پێی وایە پەروەردە دەبێت هاندەری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بێت و قوتابییان فێر بکات چۆن کێشەکان چارەسەر بکەن. بە بۆچوونی دیوی، قوتابییان دەبێت فێر ببن چۆن لەگەڵ ئەوانی دیکە کار بکەن، چۆن ڕای جیاواز قبووڵ بکەن و چۆن بە شێوەیەکی دیموکراسی بڕیار بدەن.
ئەم کتێبە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر سیستەمی پەروەردە لە سەرتاسەری جیهان داناوە و ئێستاش وەک کتێبێکی کلاسیکی بواری فەلسەفەی پەروەردە دادەنرێت. بیرۆکەکانی دیوی سەبارەت بە پەروەردەی پراگماتی و قوتابخانەی ئەزموونگەرایی لە سەدەی بیستەمدا بوونە بناغەی چاکسازی پەروەردەیی لە زۆر وڵاتدا.
لەم ماڵپەر دەتوانن کتێبەکە بخوێنیتەوە، National Society For Experimental Education
4. ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەی (Genetic Epistemology)
ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەی تیۆرێکە کە لەلایەن دەروونناسی سویسری ژان پیاژێ (Jean Piaget) لە سەرەتای سەدەی بیستەم داهێنرا. ئەم تیۆرە سەرەکییە لێکۆڵینەوە دەکات لە چۆنیەتی پەرەسەندنی زانیاری و تێگەیشتن لە منداڵەوە بۆ گەورەیی.
پیاژێ لە ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەی پێی وایە کە زانین و تێگەیشتن بەرهەمێکی پرۆسەیەکی بایۆلۆجی و دەروونییە کە بە شێوەیەکی قۆناغیی گەشە دەکات. بە واتایەکی دیکە، چۆنێتی تێگەیشتنی مرۆڤ لە جیهان پەیوەستە بە ئاستی گەشەی مێشک و تەمەنی. پیاژێ پێی وایە کە منداڵان چوار قۆناغی سەرەکی تێدەپەڕێنن لە گەشەی عەقڵیاندا: قۆناغی هەستەکی-جووڵەیی، قۆناغی پێش-کردەیی، قۆناغی کردەیی-بەرهەست و قۆناغی کردەیی-فۆرمی.
سەرچاوەکان:
١. کتێبی "ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەیی" (Genetic Epistemology / L'épistémologie génétique) - ژان پیاژێ (١٩٧٠): ئەم کتێبە دانراوە بە سەرچاوەی بنەڕەتی بۆ تیۆرەکەی پیاژێ کە تێیدا پیاژێ بە وردی چەمکەکانی شیدەکاتەوە.
٢. کتێبی "زمان و بیرکردنەوە لای منداڵ" (Language and Thought of the Child / Le langage et la pensée chez l'enfant) - جان پیاجێ (١٩٢٣): یەکێک لە یەکەم کتێبەکانی پیاژێ کە تێیدا بنەماکانی ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەیی دادەنێت.
٣. کتێبی "گەشەی بیرکردنەوەی زانستی لای منداڵ" (The Growth of Logical Thinking from Childhood to Adolescence / La genèse des structures logiques élémentaires) - ژان پیاژێ و Barbel Inhelder (١٩٥٨): لەم کتێبەدا چۆنیەتی گەشەی بیرکردنەوەی لۆجیکی لە منداڵیەوە بۆ هەرزەکاری دەخاتەڕوو.
٤. کتێبی "سایکۆلۆجیای هۆش" (The Psychology of Intelligence / La psychologie de l'intelligence) - ژان پیاژێ (١٩٤٧): لەم کتێبەدا پیاجێ چەمکی هۆش و چۆنیەتی گەشەی لە چوارچێوەی ئیپستیمۆلۆژیای بۆماوەییدا شیدەکاتەوە.
5. [مۆدێرنیتەی درەنگ وەختە ئاماژەیە بۆ ئەو پرۆسە ئاڵۆزەی مۆدێرنبوون کە لە کۆمەڵگا غەیرە ڕۆژئاواییەکاندا لە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمدا ڕوویداوە. ئەم دیاردەیە بە تێکەڵبوونی نەریتە کۆنەکان لەگەڵ تەکنۆلۆژیا و بیرۆکە نوێیەکان دەناسرێتەوە، کە زۆرجار دەبێتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی کۆمەڵایەتی و کولتووری. لە ڕووی ئابوورییەوە، گۆڕانکارییەکی خێرا لە سیستەمی بەرهەمهێنان و کاردا دەبینرێت، لەگەڵ گواستنەوەیەکی بەرچاو لە کشتوکاڵەوە بۆ پیشەسازی و خزمەتگوزاری. هاوکات، گۆڕانکاری بەرچاو لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، ڕۆڵی ژنان و پێکهاتەی خێزاندا ڕوودەدات، لەگەڵ گەشەکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن و دامەزراوە سیاسییە نوێیەکان. ئەم پرۆسەیە بەردەوام کاریگەری قووڵی لەسەر گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی ئەو وڵاتانە هەیە کە بەم قۆناغەدا تێدەپەڕن.]
6. بۆ زانینی رای کانت لەسەر لۆژیک، دابەشکاریەکیەی لۆژیکی کانت دەتەوانی خوێنەری ئەم سەرچاوگەلە بیت؛
Kant’s Transcendental Arguments First Published Fri Aug 21, 2009; Substantive Revision Fri Aug 19, 2022
The "Stanford Encyclopedia of Philosophy" A Developed Dynamic Reference Work By Colin Allen, Uri Nodelman And Edward N. Zalta
Gottlob Frege history of logic Modern logic Written by Jaakko J. Hintikka, Paul Vincent Spade All Fact-checked by The Editors of Encyclopedia Britannica Article History
بەڵام سەرچاوەی سەرەکی کتێبی رەخنە لە عەقڵی پەتی، وەرگێرانی لە ئەڵمانی سۆران عومەر حەمە، ناوەندی رۆشەنگەری
سەرچاوەکان
Anon., n.d. etymonline. [Online]
Available at: https://www.etymonline.com/word/polis
[Accessed 12 6 2020].
Kant, I., 2012. Cambridge University Prees. [Online]
Available at: https://www.cambridge.org/core/books/abs/religion-and-rational-theology/conflict-of-the-faculties-1798/A8B011D221612D4FF6EBB615BF751611#access-block
[Accessed 5 5 2012].