هاوار محەمەد
لە سەدەى بیستەمدا و دواى پەیدابوونى كامێراى ڤیدیۆ، یان باشتر بڵێین دواى دەركەوتنى وێنەى جوڵاو، كە نزیكەى سەد ساڵێك پێش بڵاوبوونەوەى سۆسیال میدیا بوو بە جیهاندا، جۆرە قارچكێك لە دنیاى میدیادا و بە تایبەتى لە شێوازى ژیانى ئەمریكیدا هەڵدەتۆقێت؛ جۆرە قارچكێك بە ناوى "ئەستێرە". بە بڕواى ئێدگار مۆرانى فەیلەسووف و كۆمەڵناس ئەوەى لەو كاتەوە سەرهەڵدەدات تەنیا ئەستێرە پەرتوبڵاوەكان نین كە هەر یەكەیان لە بوارێكدا بەهرەمەندییەكى دەگمەنیان هەیە؛ لەوە فراوانتر، ئەوەیە شتێكى تریش دەخولقێت كە ئەستێرەكان لە ئاسمانى خۆیدا ڕادەگرێت، ئەو سیستمەیە كە ئەو بە "نەزمى ئەستێرە" ناوى دەبات؛ واتە كەشكەشانى ئەستێرەكان كە لە ئاسمانێكى ساماڵدا دەدرەوشێنەوە و مرۆڤەكانى خوارەوەش بە تاساوى یان بە جەزبەیەكى دەروێشانەوە لێیان دەڕوانن:
«ئەستیرە خودایەكە و جەماوەر دروستكەرەكەیەتى. بەڵام ئەوە نەزمى ئەستێرەكانە كە ئامادەى دەكات و دووبارە بەرهەمى دەهێنێتەوە، باشتر دەیگونجێنێت، دەیخاتەوە ڕوو و دروستى دەكاتەوە. ئەوە ڕاستە ئەستێرە وەڵامى پێویستییەكى عاتیفى و ئوستوورەیى مرۆڤ دەداتەوە و هەر ئەمەشە دەیخوڵقێنێت، بەڵام بە بێ نەزمى ئەستێرەكان ئەم پێویستییە ناتوانێت فۆڕم و ڕاگر و ئەفسانەیبوونەكەى خۆى بەدەست بهێنێت»[1].
لە نیوەى دووەمى سەدەكەدا ئەم نەزمە لە دنیاى ڕۆژئاوادا بە تەواوەتى چالاك دەبێت، بە جۆرێك كە ئەستێرەكانى سینەما و گۆرانى و وەرزش لە دۆخى جەنگى سارد-دا ڕۆڵێكى سەرەكى بۆ ڕاكێشانى سەرنجى جەماوەر بەرەو بلۆكى سەرمایەدارى دەگێڕن. لە بەرلینى ڕۆژئاوا، بۆ دنەدانى خەڵكى نێو سنوورى بەدیوارگیراوى بەرلینى ڕۆژهەڵات كە كۆمارى دیموكراتیى ئەڵمانیا DDRى سەر بە دەوڵەتى سۆڤییەت بوو، باقوبریقێكى زۆر لە ڕێگەى ڕۆشنایى خستنەسەر ئەستێرەكانەوە بڵاوكرایەوە. خەڵكى ڕۆژهەڵات كە لەنێو جەبرى بیرۆكراسى و كارى قورس و ستەمكاریدا بوون، ئەوبەرى دیوارەكەیان وەك جێگایەكى ئازادتر و خۆشتر بۆ وێنا كرابوو. هونەرمەند و ئەكتەر و كەسایەتییە بەناوبانگەكان لە بەرى ڕۆژئاوا سەكۆ و شاشە و ڕۆژنامەیان بۆ ڕەخسێنرابوو، تەنانەت مایكڵ جاكسۆن لە هەشتاكاندا یەك دوو كۆنسێرت لەوێ دەگێڕێت؛ چەند جارێك خەڵاتى ئەلڤیس بریسلى دەكرێت، بێ ئەوەى هەرگیز لە ئەڵمانیا كۆنسێرتیشى گێڕا بێت. ئەستێرەكان دەبن بە پاڵەوان یان مۆدێلى ئازادیى ڕۆژئاوا.
لە بەرى ڕۆژهەڵاتیش سینەماى سۆڤیەتى هەبوون، كۆنسێرت و میوزیكى زۆروزەبەندیش بەڕێوەدەچوون، بەڵام زیاتر ئەوانە بوون كە لە جیهانى كۆمۆنیزمدا ڕێپێدراو بوون، لەگەڵ ئەوەشدا فشارەكان وایان كرد دواجار دەسەڵاتى DDR لە ساڵى هەشتاكاندا ڕێگە بە هەندێ كۆنسێرتى جەماوەریى ڕۆك و پۆپى ڕۆژئاوایى-ئەمریكى بدات. ساڵى ١٩٨٨ كۆنسێرتەكان زۆرتر دەبن، فشارە سیاسییەكانیان چڕ دەكەنەوە و بانگەشەى هەڵگرتنى دیوارى نێوان هەردوو ئەڵمانیاكە دەكەن، ئەوەش سەرەتاى درزبردنى دیوارەكە بوو؛ دیوارێك كە بە بڕواى فەیلەسوفى فەرەنسى گى دیبوور لەنێوان كۆمۆنیزم و سەرمایەداریدا نەبوو، بەڵكوو لە نێوان دوو كۆمەڵگەى نمایشدا بوو؛ نمایشى سەرمایەداریى بیرۆكراتیى دەوڵەتى و نمایشى سەرمایەداریى فرەزۆریى كاڵایى. دواجار دووەمیان بەسەر یەكەمیاندا سەردەكەوێت و نمایش گشتیى دەكاتەوە. لەو كاتەوە شەمەندەرى خێراى كۆمەڵگەكان بێجڵەو لەسەر سكەیەكى تاكئاراستە بەرەو قووڵاییەكانى نەزمى نمایش لێدەخوڕن.
٭٭٭٭٭
ئەو باقوبریقەى لە كۆمەڵگەى نمایشەوە پەخش دەبێتەوە، زڕەبەختەوەرى بەرهەم دەهێنێت؛ فەیلەسەفى فەرەنسى گى دیبوور ناو لەمە دەنێت "بەگەندەكردنى جیهان". گەناندن واتاى گشتیكردنەوەى ئارەزووكردنى شتە ساختەكانە. لە دنیاى نمایشدا جیاوازییەكى گەورە لەنێوان ئەسڵ و ساختەدا نییە، بۆ نموونە لە نێوان كاڵاى ئۆرگینال و كاڵاى فەیك؛ چونكە خودى بەكاڵاكردن گەندەبوونى جیهانە. ئەوەى لە بازاڕدا گوایە كاڵاى دانسقەى "ماركە"یە و وەك بابەتى پۆز و خۆبادان دەخرێتە ڕوو، خۆى لەنێو دڵى دنیایەكى نمایشى بەگەندەبوودایە:
«لەژێر چەترى سەرگەرمییە بە باقوبریقەكانى نمایشدا، لە هەموو جیهاندا خواستى "بەگەندەكردن" باڵادەستیى خۆى بەسەر كۆمەڵگەى مۆدێرندا دەسەپێنێت، تەنانەت لەو شوێنانەش كە فۆڕمە پەرەسەندووەكانى بەكاربردنى كاڵایى، بە ڕواڵەت ئەو ڕۆڵ و ئوبێكتانە چەند قات دەكەنەوە كە گوڵبژێر دەكرێن»[2].
"ئەو ئوبێكتانەى گوڵبژێر دەكرێن" واتە ئەو بەرهەمانەى كە گوایە ماركەن، كە ئۆرگیناڵن، كە گوایە بە فیلتەرى هەمەجۆریى كواڵێتیى جۆریدا تێپەڕیوون. ئەمانەیش خۆیان هەر سەر بە پرۆسەى گەناندنى جیهانن، چونكە چیتر سەر بە نەزمى بەرهەمهێنان-بەكارهێناندا نین، بەڵكوو لەنێو هاوكێشەى بەكاربردنێكى پەڕگیردان كە ناوى "مەسرەفگەرایى"ـیە. چەند دێڕێك دواتر گى دیبوور دەنووسێت كە ئەم دۆخە لە خۆیدا كۆنەپارێزانەیە و بەشدارە لە هێشتنەوەى دواكەوتووییدا، بۆیە بە تەواوى لەگەڵ نەزمى "ئایین" و "خێزان"ـدا گونجاون.
«پاشماوەكانى ئایین و خێزان، لە پاڵیشیاندا پاشماوەكانى چەوساندنەوەى ئەخلاقى كە هەر لەلایەن ئەو دوو دەزگایەوە سەپێنراوە، دەشێت بە تەواوى ئاوێتەى پاساوەكانى پۆز و خۆبادان بە ڕەزامەندى و خۆشیى دنیاییەوە بكرێن، چونكە ژیان لەم دنیا تایبەتییەى نمایشدا هەر سەركوتكەرانە دەهێڵرێتەوە و ڕێگە بە هیچ شتێك نادات جگە لە زڕەخۆشییەكان»[3].
ئەستێرەكان كارەكتەر، باشتر بڵێین فەرمانبەرى سەرەكیى ئەم "بەگەندەكردن"ـەن. ئەمە هەر بە سادەیى ئەوە نییە بینەرێك ئەكتەرێكى خۆشبوێت كە ڕۆڵێكى دڵخوازى ئەو دەگێڕێت؛ وەرزشەوانێكى بەهرەمەندى لا باشتر بێت، بەو جۆرەى كە خەڵكانێكى زۆر "مارادۆنا"یان خۆشدەویست، كەسێك كە وێڕاى بەهرەمەندییە ناوازەكەى لە تۆپى پێدا، لە كەسایەتییەكەیدا سادە و لە بیروباوەڕیشدا كۆمۆنیست و عەدالەتخواز بوو. یان وەك ئەوە نییە كە بەشى زۆرى ئەو كەسانەى شەیداى مۆسیقا بوون مۆزارت و باخ و ڤیڤاڵدییان بەهۆى بلیمەتییەكەیانەوە خۆشویستووە، ئەوانەى شەیداى نیگاركێشانى كلاسیكى بوون ڤیلاسكێز و مایكڵ ئەنجێلۆ و پۆكاچێویان لا گرنگ بووە. لە سەردەمى هاوچەرخدا بەگەندەكردن پەیوەستە بە نەزمێكى گشتگیرى كاڵاسازییەوە، نەزمێك كە ئەكتەر ئەستێرەیە و ئەستێرە مۆدێلە و مۆدێلیش مۆدێلى كاڵایە؛ میدیا ئاسمانى ئەم نەزمەیە و كارمەندانى میدیاش فریشتەكانن كە فەرمانەكانى یەزدان جێبەجێ دەكەن، بۆ نموونە فەرمانى بەرزكردنەوە و فڕێدانەخوارەوەى كەسەكان، جوانكردنى دزێوییەكان و ناشیرنكردنى جوانییەكان، كردنى درۆكان بە ڕاستى و شاردنەوەى ڕاستییەكان:
«زۆربەى جار ئەم بەشە میدیاییە گەرموگوڕانە فرمان [ئەرك]ى پیشەیى خۆیان بە تاسە و شەیداییەكى وەها پڕ جۆشوخرۆشەوە كە بە یاسا زامن كراوە، ڕادەپەڕێنن. بەڵام زۆرجار ئاڵوگۆڕى میدیایى ڕۆڵى ڕووپۆشێك دەبینێت لەسەر زۆرێك لەو پرۆژانەى كە بە فەرمى سەربەخۆن، بەڵام لە واقیعدا بە نهێنى پەیوەستن بەو تۆڕە جیاوازانەوە كە بۆ ئەم مەبەستە دەگونجێن»[4].
«ئەستێرە میدیاییەكان -كە نواندنەوەى نمایشیانەى بوونى زیندووى مرۆیین- ئەم گەندەییە گشتییە لە وێنەكانى ڕۆڵە بۆ تەرخانكراوەكانیاندا بەرجەستە دەكەن. ئەستێرەكان وەك كەسانی تایبەت بە ژیانى شەفاف، بە شێوەى ئەو ئوبێكتە ڕووكەشانە خزمەت دەكەن كە خەڵكى دەتوانن خۆیانیان لەگەڵدا هاوشوناس بكەنەوە لەپێناو ئەوەى قەرەبووى ئەو بەتایبەتكردنە بەرهەمهێنییە پەرتكراوانە بكەنەوە وا بە ڕاستى تێیدا دەژین»[5].
ژیانى شەفاف لەو بڕگەیەدا شایەنى سەرنجدانە. لە میدیادا ژیانى تایبەت و حەرەمیى کەسیی ئەوانەى وەك مۆدێل پیشان دەدرێن، بەوپەڕى ڕوونى دەركەوێت. وردەكارییەكانى ئەوەى چۆن دەژین، بۆ كوێ دەچن، كێیان خۆشدەوێت، چى دەپۆشن، چى دەخۆن، چۆن سێكس دەكەن یان كێشە خێزانى و دەروونییەكانیان چییە، چۆن خێر و عیبادەت دەكەن و هتد. ئەوان مۆدێلى بینەرانیانن و جەماوەر خۆیان لەگەڵیان هاوشوناس دەكەنەوە. پۆشاكى هەمان ماركە، جانتاى هەمان كۆمپانیا، ئازادیەكەیان و بۆێرییان بۆ زاڵبوون بەسەر كێشەكانیاندا دووبارە دەكەنەوە.
لەو بەرهەمەیدا كە گى دیبوور نزیكەى بیست ساڵێك دواى كتێبى كۆمەڵگەى نمایش، بە ناوى كۆمێنتەكان لەسەر كۆمەڵگەى نمایش بڵاوى دەكاتەوە ( لە هەندێک ناوەندى فیكریدا وەك بەرگى دووەمى كتێبەكە مامەڵەى لەگەڵدا دەكرێت)، دیبوور ئەو دوو شێوازە كۆمەڵگەى نمایشییەى لە سەرەوە ئاماژەى بۆ كرا، كۆمەڵگەى نمایشى بیرۆكراتى و كۆمەڵگەى نمایشى كاڵایى، لەژێر ناوى "كۆمەڵگەى نمایشى گشتگیر"دا كۆ دەكاتەوە. نمایش لە سەردەمێكدا دەتوانێت خۆى بە سەراپاى ژیاندا گشتگیر بكاتەوە، كە سەركەوتن لە ململانێى دوو بلۆكەكەدا بۆ بلۆكى ڕۆژئاوا یەكلایى بۆتەوە؛ لێرەوە "بەئەمریكاییكردن"ـى جیهان و شێوازى ژیانى ئەمریكى دەگاتە هەموو جێیەك. ئا ئەمەیش قۆناغى پێگەیشتنى تەواوەتى نیو-لیبراڵیزمـە كە لە پاڵ میدیا گەورەكاندا شتێكى تر سەرهەڵدەدات بە ناوى سۆسیال میدیا و كاتى خۆى دیبوور هێشتا ناوێكى وەهاى بۆى نەبوو. لە سۆسیال میدیادا نەزمى ئەستێرەكان، نەك تەنیا بۆ كەسانێكى پرۆفیشناڵى تایبەت بە ڕیكلامى كاڵا، بەڵكوو بۆ نێو هەموو خەڵك گشتگیر دەبێتەوە، هەر كەسێكى ئەماتۆر دەتوانێت پێگەیەكى میدیایى هەبێت كە خۆى تێیدا ببێت بە ئەستێرە. لە كۆمێنتەكاندا گى دیبوور دەنووسێت:
«كەسى پارەدار دەتوانێت ببێتە گۆرانیبێژ، پارێزەر خۆى دەكات بە ڕێنیشاندەرى پۆلیس، نانەوا دەشێت خولیا سەرەكییە ئەدەبییەكانى دەستنیشان بكات، ئەكتەر فەرمانڕەوایەتیى دەكات، وەستاى چێشلێنان تەكنیكەكانى چێشلێنان وەك كۆمەڵێك ئەدگار لە مێژووى جیهانیدا دەفەلسەفێنێت. هەموو كەسێك لەنێو نمایشدا دەشێت ئەستێرەى بەختى هەڵبێت بە ئامانجى ئەوەى بە ئاشكرا خۆى تەرخان بكات بۆ چالاكییەكى تەواو جیاواز لەو پسپۆڕییەى لە سەرەتادا پێى ناسراو بوو. [...] لێرەدا هەبوونى "پێگەى میدیایى" بایەخێكى گەورەتر لە بەهاى هەرشتێك كە مرۆڤ دەتوانێت بە كردەیى بیكات، بەدەست دەهێنێت. ئیدى ئاساییە ئەم پێگەیە بۆ ئەوە بشێت بە ئاسانى بگوازرێتەوە؛ بگوازرێتەوە بۆ هەر كەسێك، بۆ هەر شوێنێك، كە هەمان مافى لە هەمان جۆرى ئەستێرەبازىدا هەبێت».[6]
ئەم بڕگەیەى سەرەوەى گى دیبوور، زۆر بە وردى ئەو دیمەنەى ژیانمان بۆ وەسف دەكات وا هەنووکە كۆمەڵگەى باشوورى كوردستانى ئێمەى تێدا كڵۆڵ بووە. لەوێدا كە دكتۆر دەبێت بە مۆدێل و لە نێو وێنە و زۆربڵێیى و زمانپیسى میدیادا پیشەكەى لەبیر دەكات؛ پرۆفیسۆرى دەروونناسى دەبێت بە بانگخوازێكى واعیز؛ برنجلێنان دەفەلسەفێنرێت، تیكتۆكچى خۆى بۆ پەرلەمان كاندید دەكات؛ ئیسلامى بۆ بەرگریكردن لە ئایینەكەى دەبێت بە داهێنەرى جنێو و...
٭٭٭٭٭
لە دواى داگیركردنى عێراقەوە، ڕوخسارى كۆمەڵگەى نماییش لە كوردستان بە زەقى دەردەكەوێت. لێ لایەنیكەم بە دوو قۆناغ دەگاتە مەترسیدارترین ئاستەكانى خۆى.
قۆناغى یەكەم ٢٠٠٣-٢٠١٤:
ماوەى هەڵقوڵانى پارە و چەپاوكردنێكى بێبەندوبار لە لایەن حزبە كوردییەكانەوە، كاتێك بەهۆى لاوازیى دامەزراوە مەدەنییەكانى ناوخۆى هەرێم و بێسەروبەریى دەوڵەتى ناوەندییەوە، هیچ چاودێرییەك لەسەر دەسەڵاتدارانى هەرێم نەبوو، هیچ لێپرسینەوەیەكیان لەگەڵ نەدەكرا و جۆرێك دەوڵەتى نافەرمى بوون لەنێو دەوڵەتدا. لەم قوناغەدا كەركوك و گەلێ ناوچەى دیكەى پڕ خێروبێرى خاكى كوردستان لە دەرەوەى سنوورى پێشووى هەرێم، دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتى جووتە حزب و گرێبەستە نەوتییە گەورەكان واژوو دەكرێن، بەمەیش داهاتێكى زۆر دێتە سەر بانكەكانیان؛ هەر بەم هۆیە قۆناغى "بەمووچەخۆركردن" و "چەكداركردن"ـى كۆمەڵگەى كوردی، كۆچى دانیشتوانى لادێ و ناوچە پەراوێزییەكان بۆ ناوەندى شارەكان، گەورەبوونى نائاسایى و خێراى شارەكان دەست پێدەكات و بەم هۆیانەش ئەو كۆمەڵگە نیشتەجێیانە دەردەكەون كە پێیاندەوترێت "گوندە مۆدێرنەكان". دواى كۆبوونەوەى پارە لەدەستى بەرپرسە گەورەكاندا، دەست دەكرێت بە وەبەرهێنانەوەى ئەم پارانە، بە دروستكردنى پرۆژە گەورەكان، یەكەكانى نیشتەجێبوون، بینا و باڵەخانەكان، كردنەوەى كۆمپانیاكان، فرۆشتن و موساتەحەى زەوییەكانى حكومەت بە بەرپرسان و سەرمایەدارانى سەر بە خودى حزبەكان. هەر لەم قۆناغەدا سیاسەتى نیولیبرالیزم بە پێشەوایەتى پارتى دیموكراتى كوردستان دەردەكەوێت. یەكەمجار بە كردنەوەى قوتابخانە و نەخۆشخانە تایبەتەكان تاوەكوو كردنەوەى زانكۆ ئەهلییەكانى وەكو زانكۆى جیهان.
قۆناغى دووەم لە ٢٠١٥-٢٠٢٤:
دواى ئەو فیچقەكردنە زۆرەى پارە لە دەستى بەرپرسە گەورە حزبییەكاندا، دواى دەستگرتنى ئەندامانى بنەماڵە حكومڕانەكان بەسەر بیرە نەوتەكاندا و ئینجا واژووكردنى گرێبەستى پەنجاساڵە و وەرگرتنى شیرینییەكەى، دواى ڕێكەوتن لەسەر چەندین گرێبەستى تر، حكومەتى هەرێم تاكلایەنە "ئابووریى سەربەخۆ" ڕادەگەنێت؛ بەڵام لەلایەك بەهۆى هێرشەكانى داعش و هەڵهاتنى چەكدارى حزبە كوردییەكان لە كەركوك و نیوەى خاكى كوردستان، كە دەرفەتێكیش دەبێت بۆ بەهێزبوونەوەى حكومەتى ناوەندیى دواى شەڕى داعش، لەلایەكیتر بەهۆى گەندەڵییەكى بێشووماریشەوە كە نەك "لادان" بەڵكوو "بنەڕەت"ـى شێوازى حكومڕانیى هەرێمە، قەیرانێكى سەختى ئابووریى دەست پێدەكات كە هێشتاش بە تەواوى چارەسەر نەبووە. ئەم قەیرانە (گەرچى بەهۆى كەمى پارەوە نەبووە و نییە) بە تووندى بەرۆكى خەڵكى كوردستان دەگرێت و فشارەكانیش لەسەر دەسەڵاتداران زیاتر دەكات؛ بەڵام بەهۆى نەبوونى هەلومەرجى دەروونیى شۆڕشەوە (ڕەنگە هەمان بوێرى)، ناڕەزایەتییەكان ناگۆڕدرێن بۆ شۆڕشێكى گشتى. بۆیە حكومەتى هەرێم دەست دەكات بە وەرگرتنى قەرزێكى زۆر لە چەند لایەنێك، لەوانە سەرمایەدارەكانى ناوخۆ، وڵاتانى دراوسێ، سندوقى بانكى نێودەوڵەتى. هەر یەك لەم لایەنانەش مەرجى خۆیان هەیە بۆ پێدانى قەرزەكان، دیارترینیان ئەنجامدانى چاكسازییەكە لە ئابووریى هەرێمدا كە مەرجەكانى سندووقى دراوى نێودەوڵەتى جێبەجێ بكات.
هەڵبەت لە سیستمێكدا كە "بنەڕەت"ـەكەى "گەندەڵى" بێت، چاكسازى لە شۆڕش مەحاڵترە، بۆیە لە كوردستاندا تەنانەت چاكسازییەكى ئاسایى ڕاستەقینەش هەر وەك شۆڕش كارى نەكردەبوو. ئەى كەواتە ئەم چاكسازییە چیبوو كە سەرۆكى حكومەتەكانى ئەو قۆناغانە ڕایانگەیاند؟ چاكسازییەك بوو كە هێندەى خزمەتى زیاترى بەوان دەكرد، خزمەتى بە دانیشتووانى هەرێمەكە نەدەكرد؛ چاكسازییەك لە هەموو سێكتێرەكاندا بە جۆرێك كە لەگەڵ سیاسەتى نیولیبراڵیزمدا تەبا بێت، بۆ نموونە: زیادكردنى باج و دانانى باجى نوێ لەسەر هاووڵاتیان، بەتایبەتكردنى هەموو كەرتەكان، خاپووركردنى ژینگەى شار و لادێكان بۆ پرۆژەكان، كەمكردنەوەى خزمەتگوزارییە گشتییەكان و هتد. بەڵام ئەم نیولیبراڵیزمەى لە كوردستان لە ماوەى پانزە ساڵى ڕابردوودا دەركەوتووە تەنیا دەتوانین ناوى بنێین نیولیبراڵیزمى دڕندە، ئەمەیش ڕێك بەهۆى بەیەكگەیشتنى گەندەڵى و نیولیبراڵیزمـەوە ڕوویداوە. ئەو گەشەكردنە خێرایە، ئەو كەڵەكەبوونە لەناكاوەى سامان، ئەو بە تایبەتكردنە زۆروزەبەندانە، ئەو خاپووركارییەى ژینگە و كەرتە حكومییەكان و كۆمەڵگەى مەدەنى و كردنى هەموو شتێك بە بابەتى پارەپەیداكردنى ڕەوا و ناڕەوا و ناڕەواى بە یاساییكراو، زۆركردنى بێشومارى كۆمپانیا بۆ هەموو جووڵە و بزاوتێكى مرۆڤ، زۆركردنى بێئەندازەى ڕیكلام، گرێبەستى هەمەجۆر لەگەڵ وڵاتانى دەوروبەر بە گوێرەى بەرژەوەندى بنەماڵە دەسەڵاتدارەكان، پووكاندنەوەى بەرهەمهێنانى ناوخۆ، فەرامۆشكردنى توانا و بەهرەكانى كۆمەڵگە، ڕەخسانى زەمینەیەكى بەپیت بۆ كۆنزەرڤەتیڤیزم و ئیسلامیزم و سەلەفیزم، تەخشانوپەخشانكردنى زەوییەكانى حكومەت بۆ پرۆژە تایبەتییەكان و مزگەوت و قوتابخانە و زانكۆ ئەهلییەكان، داغانكردنى زانكۆ حكومییەكان و سەركوتكردنى ڕەخنەگران و خوێندكاران، پەراوێزخستنى نووسەرانى جددى و بڵاوكردنەوەى پاتاڵگەرایى لە كۆمەڵگەدا، لاوازكردنى كۆمەڵگەى مەدەنى و ئۆپۆزسیۆنى سیاسى، بە بنەماڵەییكردنى زیاترى دەسەڵات و هاوكات پۆپۆلیزەكردنى حزبەكان و هتد. سەرجەمى ئەم هەلومەرجە وایان كرد نیولیبراڵیزم لە كوردستان لە ماوەى پانزە ساڵدا چەند قات لە نیولیبراڵیزمى وڵاتێكى وەكوو ئەڵمانیا یان هۆڵەندا خێراتر و دڕندەتر و خاپووركەرتر بێت.
٭٭٭٭٭
ڕێك لەم قۆناغەدا سۆسیال میدیا بە تەواوى چالاك دەبێت، بە خێرایى ئەپە نوێیەكانى پەیوەندیگیریى دەگەنە كوردستان، كۆمەڵگەى داڕوخاو بە كامڵى دەچێتە نێو فەزاى مەجازییەوە و هێندەى تر تێیدا داغان دەبێت؛ ئیدى هەر كەسێك و چەندین ئەكاونتى هەمەجۆرى هەیە، هەر لایەن و حزبێك سەدان پەیج و میدیاى سێبەر دادەمەزرێنن، لێشاوى زانیاریى فەیك، هەواڵى ساختە، ململانێى تووندى بازاڕى، ڕاپۆرتى شۆكهێنەر و تراماتیك، زمانزبرى و گڕكانى شەڕەجنێو، سەگباوەڕیی، پەیج و پێگەى بێشومارى ئیسلامیست و بانگخوازە تووندڕەوەكان، زۆر دەبن. لەپاڵ ئەمانەدا دیاردەیەكى تر سەرهەڵدەدات كە پێشتر لە میدیاى ئاسایی ئێمەدا بوونى نەبوو: شتێك كە پێى دەوترێت "مۆدێل". ئەم دەركەوتە تازەیە كە بەزۆرى بەرپرسانى حزبى بە ئاشكرا یان شاراوە دەبن بە پشتیوانیان، سامانێكى زۆر دەخرێتە بەردەستیان و "بزنس"ـى تایبەت بەخۆیان بۆ دەكرێتەوە، لەم ڕێگەیشەوە بەشداردەبن لە سپیكردنەوەى پارەدا و ئەمەیش دەبێتە هۆى دەرفەتێكى زیاترى گەندەڵیى بەرپرسان و "دەوڵەمەندبوونى خێرا"ى گروپێك لەو مۆدێلانە. پۆزیى دەوڵەمەندبوونى خاوەنى ئەم بزنسانە لە ڕیكلامكردن بۆ كار و بەرهەمەكانیاندا نییە (چونكە لە بنەڕەتدا بزنسەكە ئەوە نییە كە گوایە هەیانە)، چتر پیشاندانێكى بێپەردەى خۆیان و سەیارەى گرانبەها و ماڵى ڕازاوە و خۆشگوزارانى و مەسرەفگەراییانە لە سۆسیال میدیادا. ئەمەیش جۆرێكە لە ئیستیفزاز و هاوكات شەیداكردنى كۆمەڵگەى مووچەخۆرى و بێمووچەكەوتووە، كۆمەڵگەى تەماشاكەرى ئالوودە و ئاشووفتەى وێنە.
بڵاوبوونەوەى پەڕگیرى ئەم دیاردەیە لە كۆمەڵگەى ئێمەدا واتە یەك كۆمەڵ داوى پێكەوە پەیوەست: لاوازكردنى زیاترى مۆدێرنێتى و بەهێزكردنى مۆدێلگەرایى، بە وێنەكردنى هەموو شتێك، ساختەكردنى پەڕگیرى واقیع، بڵاوكردنەوەى كولتوورى بەرخۆریى تووند و بە كاڵاكردن لەوپەڕى پلەكانیدا، تێكدانى سەلیقە و هەستەوەریى پۆزەتیڤى خەڵك، پەرەسەندنى ئاستنزمى لە هەموو بوارەكاندا، وێرانكردنى كولتوورى خوێندنەوە بۆ كولتوورى "بینینى خێرا"، كولتورى هاوڕێیەتى بۆ كولتوورى فرێند و فان و فۆڵۆوەرز، پەراوێزكەوتنى بەهرەمەندان و هەڵتۆقینى بێبەهرەكان، دواجار سڕینەوەى هێڵى نێوان ژیانى تایبەت و فەزاى گشتى كە بە واتاى سڕینەوەى فەزاى سیاسەت و زاڵكردنى ئارەزووە كەسییەكانە.
مۆدێل تەنیا مۆدێلى ڕیكلامكردن بۆ كاڵا نییە، بەڵكوو ڕیكلامكەرى خۆیشیەتى، واتە خۆى كاڵاكەیشە، بەڵام مۆدێل هەر بە سادەیى هەمان بەكاڵابوونى "كرێكار" نییە بەو جۆرەى ماركس بۆ جیهانى سەرمایەداریى پیشەسازیى شرۆڤەى كردووە. بە كاڵابوونى مۆدێل بەكاڵابوونێكى وێنەیى خۆیەتى، ئەو ناكڕدرێت، ئەو "هێزى كارى خۆى" نافرۆشێت، بەڵكوو "هێزى وێنەیى خۆى" یان "وێنەى جەستە"ى خۆى دەفرۆشێت. كاڵاكە هەمان جەستەى خۆیەتى كە لە دەركەوتندا پارە دەكات؛ هەر ئەم "بەوێنەبوون"ـەش، یان ئەم "دەركەوتن"ـەشە مۆدێل لە "لەشفرۆش" جودا دەكاتەوە. لەشفرۆش هەتا كۆتاییەكانى سەدەى بیستیش دەرنەدەكەوت، فیگورى شەو بوو، بەڵام مۆدێل مەخلوقى بەر ڕۆشناییە، فیگورى ڕۆژە. لەشفرۆش ڕیكلامى بۆ خۆى نەدەكرد، مۆدێل ڕیكلام بۆ خۆى دەكات؛ لەشفرۆش "شەرم"ـى لە كارى شەوانەى هەبوو، مۆدێل "شەرم"ـى نییە. شێوازى ژیانى مۆدێلى هیچ شتێك دەربارەى كۆشش، داهێنان، پێكەوەبوون، هەرەوەزى، خۆگرتنەوە، تاقانەیى، خەبات نازانێت.
٭٭٭٭٭
سۆسیال میدیا دەبێتە فەزاى پێرفێكتى كۆمەڵگەى نمایش، كە چیتر تەنیا كۆمەڵگەى نمایش نییە بەو جۆرەى لە بەرگى یەكەمى كتێبەكەى گى دیبووردا شرۆڤە كراوە، بەڵكوو كۆمەڵگەى دەركەوتنێكى پەڕگیرە كە بە بڕواى بیۆنگ چوول هان بووە بە كۆمەڵگەى شەفافییەت. چوول هان بەم جۆرە باس لە دەركەوتن لە كۆمەڵگەى شەفافدا دەكات:
«لە کۆمەڵگای پیشانداندا، هەر سوبێکتێک، ئۆبێکتی ڕیکلامکەری خۆیشییەتی. هەر شتێ بە پێی بەها پیشاندانییەکەی دەپێورێت. کۆمەڵگای پیشاندان، کۆمەڵگای پۆرنۆگرافییە. هەموو شتێک، بۆ دەرەوە، ڕووت، بێپەرێز، بێجل نمایش کراوە. نمایش کە لە ڕادەبەردەر بێت، هەموو شتێک بۆ کاڵا وەەردەگەڕێت: بەبێ هەبوونی «هیچ ڕازێک». [...] ئابووریی سەرمایەدارانە پیشاندانی ناچاری بەسەر هەموو شتدا دەسەپێنێت. تەنیا ئەوە دیمەنسازیى پیشاندانە كە بەها بەرهەم دێنێت، لێرەوە دەست لە هەر خۆ-پێگەیاندنێكى شتەكان بەردراوە. ئەوانە لەناو دەچن، بەڵام نەک لە تاریکیدا، بەڵکوو بەهۆی دەرکەوتنی لەڕادەبەدەرەوە: "بەشێوەیەکی گشتی کۆتایی شتە بینراوەکان لە بێدەنگی و تەمومژدا نییە، بەڵکوو لەوە بینراوتر دەبن کە ببینرێن: قێزەونی"»[7].
زەمینەى پێرفێكتى گەشەكردنى "مۆدێلیزم" لە سەردەمى سەرمایەداریى نیولیبراڵیزمى دڕەندەى كوردستاندا سۆسیال میدیایە. لەبەرئەوە ئەم دیاردەیە تەنیا پیشەى تایبەت بە چەند كەسێك نییە كە پسپۆرێى تێدا وەردەگرن، بەڵكوو بەهۆى ئەو ئیغرایەوە كە دروستى دەكەن و بەهۆى ڕەخساوێتیى زەمینەى سۆسیال میدیاییەكەوە، زۆرینەى كۆمەڵگە، بە تایبەتى توێژى گەنجان، هەمان فۆڕمى بوونیان بۆ دەبێتە خولیا: هەمان ستایلى ژیان، هەمان فۆڕمى ڕوخسار و لەشولار، هەمان خولیاى دەركەوتن و ناوبانگ، هەمان جوانكارى و هەمان چاڵنج، ئەمەش فەرهەنگێكى زاراوەیى تایبەت لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، كە بەشێكى ئەمانەن:
● ئەكاونت، پەیج، لاپەڕە، پۆرتاڵ، سایبەرسپەیس
● پۆست، ستاتوس، لینك، تویت و هتد
● مۆدێل: ئینفلوێنسەر، پەبڵیك فیگەر، ئەستێرەى سۆسیال میدیا (كە هەمان "ئەستێرەى میدیایى" نییە، بەڵكوو ئەستێرەیەكە كە لە جێى خۆیدا وەستاوە و دەدرەوشێتەوە، بێئەوەى هیچ شتێك بكات و هیچ لێهاتووییەكى بۆ "كردن"ێك هەبێت.)
● ئەدكردن، سڕینەوە، بلۆككردن، شەیركردن، ئەپلۆد و داونلۆدكردن
● فۆلۆكردن، فۆلۆوەر، فان، شاوەر، هەوادار
● لایڤ، ڕیل، ئیفێنت، چالێنج، ترێند
● فیلتەر، فەیك، فیشینگ fishing، هاككردن، سایبەر ئەتاك، سایبەر گرۆمینگ
● ...
سەرجەمى ئەم زاراوانەى زمانى سۆسیال میدیاى نێو كۆمەڵگەى نمایشى پەڕگیر یان "كۆمەڵگەى شەفافییەت"، لە بەكارهێنانە ڕۆژانەییەكاندا كەوتوونەتە پێش زمانى پارادایمى پێشترى میدیاى كۆمەڵگەى نمایشەوە كە تێیدا وشەكانى وەكوو "ڕۆژنامە، گۆڤار، ڕادیۆ، پەخش، نووسەر، خوێنەر، پێشكەشكار، میوانى بەرنامە، بینەر/گوێگر، جەماوەر و"...هیترى تێدا دووبارە دەبوونەوە. ئەم زمانە سۆسیال میدیاییە بە ماوەیەكى كەم لە سەرجەمى كۆمەڵگەشدا تەقییەوە. بە تایبەتی دواى كردنەوەى زانكۆ ئەهلییەكان (كە خوێندن بە زمانى ئینگلیزى تێیاندا بوو بە ئیمتیازێكى جێى فەخر و پۆزلێدان) ئەم زاراوانە دەكەونە سەر زارى گەنجان و ئەو ستایلە ژیانەشى كە لەگەڵ ئەمەدا دێت، دەبێتە ستایلى زاڵى ژیانیان.
لەم دۆخەدا كێبەركێیەك لەنێوان هەموواندا دژ بە هەمووان دەست پێدەكات؛ پێشبڕكێیەكى پڕوكێنەر لەسەر جوانى، سامان، فۆڵوەرز، شاوەر، لایف، پڕبینەرترین، پڕفرۆشترین. پێشبڕكێ لەسەر زێدە-دەركەوتن، لەسەر نمایشێكى پەڕگیر؛ بۆیە پرسیارى نێو حەكایەتە كۆنەكان دیسانیش دەگەڕێنەوە؛
یەكێك لە ئاوێنە دەپرسێت،
"ئەى ئاوێنەى ئینستاگرام، پێم بڵێ كێ جوانترینە؟ منم یان كچەبەفرینە"،
ئەویتر لە یوتووب دەپرسێت: "پێم بڵێ كام گۆرانى پڕبینەرترینە؟"،
لە تیكتۆك: "كام ترێند، باوترینە؟"
پەیجە ئیسلامییەكان: "كێ لە ئێمە دیندارترینە؟"
هەوادارى وەرزش: "پێم بڵی مێسى یان ڕۆناڵدۆ؟ لە تۆپیى پێدا باشترینە؟
پێم بڵێ ...
لەم پێشبڕكێ ناكۆتاییەدا، هەمووان پەلەیانە، ڕادەكەن، كاتیان كەمە، خێرا لێدەخوڕن، درەنگ دەنوون، فریاى نانى بەیانى ناكەون، میزاجیان لەسەر ئاگرە، دەبێت بچن بۆ خەستەخانە، كات و پارەیان بۆ كتێب و كولتوور و سینەما و هونەر نییە، كاریان زۆرە، كەچى هیچ شتێكى كۆنكریت نییە بیكەن و بەرهەمیشیان نزیكە لە سفرەوە. لەنێو خێرایى و زوو تێپەڕیى لۆژیكى سۆسیال میدیادا هەستكردنیان بە "كات" لەدەست دەدەن، بێحەوسەڵە و وڕ دەبن؛ لەم وێنەوە بۆ ئەو وێنەى دیكە ڕادەكەن، لە ڤیدیۆیەكەوە دواى ڤیدیۆیەكى دیكە دەكەون، لە ئەپێكەوە بۆ ئەپێكى تر بە خێرایى بروسكە باز دەدەن؛ پەنجەكان بە پەلە لەسەر كیبۆردەكان دەجوڵێن، وەڵامى نامە، چات، داواكارییەكان دەدەنەوە؛ دواى هەواڵى فەیك، سكانداڵ، مەلەف دەكەون. ئەوان ناسرەون تا شەكەت و ماندوو دەبن، كەمێك پشوو دیسانیش ماندوێتیى زیاتر، بەڵام نە ماندووى كۆشش، نە كار و نە خەبات، ماندووى چالاكیى تاقەتپڕوكێنى سۆسیال میدیان، لەبەرئەوە كۆمەڵگەى نمایش-شەفافیەتەكەیان دەبێت بە كۆمەڵگەى ماندووێتىـش كە ناونیشانى كتێبێكى دیكەى چوول هانە و باس لە پڕوكانى مرۆڤى نیولیراڵى پۆستمۆدێرن دەكات لەنێو خەمۆكى، ئەكتیڤیتى و خۆپەرستى و دەركەوتنى ئیجابیى كۆمەڵگەى پۆست-دیسپلینى فۆكۆییدا:
«وردتر بڵێین، گیانەوەرى كاركەرى كۆمەڵگەى مۆدێرنى دوایین [...] هایپەرئەكتیڤ و هایپەرنیورۆتیكە. [...] لە دەستدانى باوەڕ لە مۆدێرنەدا، كە تەنیا بەرامبەر خودا و ئەودیو نییە، بەڵكوو ڕێك بەرامبەر واقیعە، وا دەكات مرۆڤ بە ڕیشەیى نەسرەوتوو و تیژڕەو بێت. مرۆڤ هەرگیز وەك هى ئەمڕۆ زووتێپەڕ و تیژڕەو نەبووە. ئەمەیش تەنیا تیژڕەویى ڕیشەیى ژیانى مرۆڤ نییە، بەڵكوو خودى جیهانیشە. هیچ شتێك لەگەڵ ماوە و مەودادا پێكنایەت»[8].
كۆمەڵگەى نمایش-شەفایەت-ماندووێتى شوێنێكى بۆ لەسەرخۆیى، هێواشى، كاوەخۆیى نییە؛ تێیدا "سەبر" بوونى نامێنێت؛ سەبر واتە بەرگەگرتنى ماوە و مەودا. لە برى ئەمە هەموو شتێك دەبێت بە تیژڕەویى، بە بروسكەى مەجازیى هەسارۆكەكان كە لە پێشبڕكێى ئەوەدان ببن بە ستار و سوپەرستار. ئەستێرەكان زۆر زۆر دەبن، ئاسمانى وڵات پڕ دەبێت لە ئەستێرە و بروسكەباران، بەڵام چیتر ئاسمانە پڕ لە ئەستێرەكەى ڤانكوخ نا، بەڵكوو ئاسمانێكى ئەلیكترۆنیى مەجازى بە كۆمەڵێكى زۆر ئەستێرەى بریقەدارى پلاستیكی و هەسارۆكەى عەوداڵەوە.
[1] ادغار موران: نجوم السینما، ترجمة: إبراهيم العريس، المنظمة العربية للترجمة، الطبعة الأولى، بيروت، 2012، ص 117.
[2] گى دیبوور، كۆمەڵگەى نمایش، بەرگى یەكەم، وەرگێڕانى هاوار محەمەد، زنجیرە كتێبى "ناوەخت" ژمارە 10، ناوەندى غەزەلنووس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، سلێمانى، 2021، ل88.
[3] هەمان سەرچاوە، ل88-89.
[4] گى دیبوور: كۆمەڵگەى نمایش (كۆمێنتەكان)، بەشى دووەم، وەرگێڕانى هاوار محەمەد، زنجیرە كتێبى :ناوەخت" ژمارە 11، ناوەندى غەزەلنوور بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، سلێمانى، 2021، ل25.
[5] گى دیبوور: كۆمەڵگەى نمایش، بەشى یەكەم، سەرچاوەى پێشوو، ل89.
[6] گى دیبوور: كۆمەڵگەى نماییش (كۆمێنتەكان)، بەرگى دووەم، سەرچاوەى پێشوو، ل24-25.
[7] بیۆنگ چوول هان: كۆمەڵگەى شەفافییەت، وەرگێڕانى زەردەشت نورەددین، ناوەندى ڕەهەند، 2024.
[8] Byung-Chul Han: Müdigkeitsgesellschaft, Matthes & Seitz Berlin, Berlin, 2010.
بژیت بابەتێکی جوانە
ردحذف